Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Het nieuwe Schiphol van de jaren zestig zou een geweldige stap vooruit zijn. Met een geschiedenis in de luchtvaart als de vliegmaatschappij KLM en een grote vooroorlogse vliegtuigindustrie zou begin jaren zestig ook de luchthaven Schiphol drastisch vernieuwen. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
Bewegwijzering Luchthaven Schiphol door Benno Wissing en Total Design, 1967.
Het ontwerp van het gebouw is van architect Marius Duintjer (1908-1983), die zeer internationaal georiënteerd was, bij Le Corbusier (1887-1965) had gewerkt en sterk beïnvloed werd door Japanse architectuur. Het zogenaamde Stationsgebouw Schiphol had verschillende niveaus voor afhandeling van passagiers en bagage en de luchthaven kende voor het eerst in Europa een aviobrug voor de vliegtuigen.
Leidend in het ontwerp was echter de organisatie en het ontwerp van het interieur, dat aan de interieurarchitect Kho Liang Ie (1927-1975) werd toevertrouwd. Kho was opgegroeid in kringen van Goed Wonen en het naoorlogse modernisme, dat zich zeer op de beschavende werking van het woonhuisinterieur had gericht. Kho was echter ook zeer geïnteresseerd in organisatie en gebruik van het institutionele interieur. Voor de Schipholopdracht ondernam hij een studiereis naar Amerikaanse luchthavens. Zijn ontwerp voor Schiphol blonk uit in heldere analyse van de passagiersstromen, functies en een systematische ordening van interieurelementen.
Daarvoor riep hij ook de hulp in van Benno Wissing (1923-2008) van het net opgerichte ontwerpbureau Total Design. Wissing ontwierp een internationaal begrijpelijke bewegwijzering met een scheiding van reisinformatie (in geel) en ondersteunende faciliteiten (in groen). Toch begreep Kho Liang Ie als geen ander dat naast efficiëntie ook minder rationele overwegingen een rol speelden bij het ontwerp van Schiphol.
“Dit werk verdraagt eigenlijk geen verweer. Ik koop een schilderij omdat ik het mooi vind – er is geen verweer mogelijk voor de kunstenaar. Die heeft het zo gemaakt en niet anders.” — Kho Liang Ie, interieurarchitect (1968)
(Contrapunt)
Het moderne Schiphol werd al spoedig in de Hollandpromotie opgenomen. De moderne vormgeving van de nationale luchthaven drukte de gewenste waarden van de verzorgingsstaat als democratisch, transparant en progressief treffend uit. Al gauw werd dit modernisme voor typisch Nederlands gehouden. De paradox was natuurlijk dat de ontwerpers juist een internationale vormentaal wensten te ontwikkelen die ook naadloos paste in een internationaal moderne stijl.
De grenzen van dit modernisme werden opgezocht in een grote opdracht die het bureau van Kho Liang Ie na Schiphol halverwege de jaren zeventig ontving om het interieur van de luchthaven van Lagos in Nigeria te ontwerpen. De internationale vormgeving werd aan de plaatselijke cultuur aangepast door toepassing van Afrikaanse kunstwerken en de ontwikkeling van een nieuw pictogrammensysteem.
Vliegveld Lagos, Nigera, 1978. Ontwerp Kho Liang Ie / Nel Verschuuren, voltooid door Nel Verschuuren. Foto: Jan & Fridtjof Versnel, via Galerie VIVID.
Meer hoofdstukken
Het model: Joost Baljeu en Theo van Doesburg
In de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. Joost Baljeu verkende deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg.
De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Vanaf de jaren zestig ontstond er door modernistische adviseurs een gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen grote staatsbedrijven als de PTT en de Staatsuitgeverij. Met name de PTT wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De ontwerper: van zelfproductie tot industrie
De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren 70 betekende een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Er ontstond een spanningsveld tussen het unieke museum-object, en de ambitie van ‘moreel’ ontwerp voor een groot publiek.
De woningbouw: opvoeding in de architectuur
De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Er was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte en goede werkomstandigheden zouden vanzelfsprekend leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
Het landschap
De Oosterscheldekering in 1986 was de afronding van het Deltaplan, en betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap. In deze periode werd het landschap ook steeds meer voor recreatieve doeleinden gebruikt – met de experience parken van Center Parcs als resultaat.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
