“De meesten van ons zijn verstrikt geraakt in instellingen en economieën die onophoudelijk vragen wat we nog meer van de aarde kunnen nemen. Nu, op de rand van een klimaatcatastrofe, moeten we onszelf de vraag stellen: wat heeft de aarde van ons nodig?”
– Robin Wall Kimmerer, Potawatomi-Amerikaanse auteur en ecoloog, 2022.[1]
Klimaatverandering is geen simpel probleem met een pasklare oplossing. Eigenlijk is het een gigantische kluwen van ingewikkelde problemen. De Britse filosoof Timothy Morton noemt het een “hyperobject”: we kunnen het nooit helemaal bevatten.[2] Het zet onze gangbare ideeën over mens en milieu compleet op zijn kop.
Discussies over de verandering van ons klimaat roepen daarom ook altijd andere vragen op. Staat de mens boven de natuur, of naast andere diersoorten? Moeten we met technologie onze fouten herstellen, tegen elke prijs? Moeten we ons juist nederig opstellen tegenover de natuur? Is het tijd om toe te geven dat we de controle kwijt zijn?
Er is geen pure, “ongerepte” natuur waar we naar terug kunnen keren. Nu het klimaat verandert, verandert alles. Dat geldt ook voor de manier waarop we politiek bedrijven, reizen, werken, eten en consumeren. Veranderingen waar de hele planeet mee te maken heeft, vereisen een wereldwijde visie op samenwerking, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Kan de mensheid zo’n wereld vormgeven?
Low-tech
Ongebreidelde economische groei bracht ons de afgelopen eeuwen enorme welvaart en gezondheid, maar ook ongelijkheid en ecologische verwoesting. Sinds de jaren 70 pleiten sommige activisten daarom voor degrowth. Volgens dit idee moet onze maatschappij zich niet meer op economische groei richten, maar op menselijk welzijn in balans met de natuur. Critici vinden dit idee onrealistisch. Er bestaat immers een verband tussen groei en welzijn.[3] De Belgische journalist Kris De Decker onderzoekt hoe we toch gelukkig kunnen zijn met minder. Op zijn website, die loopt op zonne-energie, verkent hij energiebesparende technologieën uit het verleden.[4] Bieden deze low tech-ontwerpen een alternatief voor onze ingewikkelde, energieslurpende gadgets?
Traditionele kennis
Gebieden die worden beheerd door oorspronkelijke en traditionele gemeenschappen, zoals de oorspronkelijke volkeren van Amerika of de Australische Aborigines, zijn vaak ecologisch gezonder en hebben meer biodiversiteit.[5] De kolonisten die deze continenten bezetten beschouwden het land als “dode” grondstof. Veel traditionele gemeenschappen zien zichzelf juist als onderdeel van een breder en levend ecosysteem. Met innovatieve technologieën laten ze de processen van de natuur in hun voordeel werken. De Australische architect Julia Watson pleit ervoor om deze traditionele kennis opnieuw te waarderen.[6] Samen met lokale gemeenschappen in Irak, Indonesië en India ontwierp ze een stad van de toekomst, gebaseerd op traditionele technologie.
Geen design op gestolen land
De organisatie OPSYS (Open Systems) werd opgericht in 2001. Ze bestaat uit wetenschappers, architecten en activisten – voornamelijk uit de VS en Canada. Met pamfletten en publicaties wijst OPSYS op de verbanden tussen hedendaags design, architectuur en kolonialisme. In 2020 muntte het de leus “geen design op gestolen land”.[7] Geo-engineering en megaprojecten, betoogt de organisatie, zijn echo’s van een systeem gebaseerd op uitbuiting en onderdrukking. Daarnaast wijzen inheemse activisten een neokoloniale toe-eigening van traditionele kennis af. Rechtvaardig design in tijden van klimaatverandering kan niet bestaan zonder politieke zelfstandigheid, landrechten en inspraak voor lang onderdrukte oorspronkelijke bevolkingsgroepen.
Natuurherstel
Natuurherstel of rewilding is een filosofie die de natuur meer ruimte wil geven. Verzwakte of ingestorte ecosystemen moeten zo efficiënt mogelijk worden hersteld. Dat kan bijvoorbeeld door belangrijke dier- of plantensoorten opnieuw uit te zetten. Zo pleit de stichting ARK Rewilding voor het herstel van platte oesterbanken in de overbeviste Noordzee. De oesters bieden dan weer beschutting en voedsel voor andere soorten. Voordat zulk herstel mogelijk is, moeten sleepnetvissers en mijnbouwers de Noordzee wel met rust laten. Een ander obstakel is de zogenaamde “natuuramnesie” of shifting baseline syndrome. Veel instanties zien de platte oesterbanken niet meer als “natuurlijk”, omdat ze al zo lang verdwenen zijn.
Solarpunk
Wat komt er na het einde van de wereld? Voordat we om kunnen gaan met klimaatverandering, moeten we eerst in een hoopvolle toekomst kunnen geloven. Dat is de visie achter Solarpunk. Solarpunk is een utopisch genre van ideeën, ontwerpen en kunstwerken. Het is bewust losjes gedefinieerd en bestaat vooral op het internet. Solarpunk-liefhebbers delen bijvoorbeeld foto’s van traditionele Arabische of Afrikaanse architectuur, of discussiëren over biologische landbouw.[8] Ze omarmen daarbij de fantasie. Zo vormt het werk van de Belgische architect Luc Schuiten een populair referentiepunt. Schuiten schetst fantasievolle toekomstige steden, gebaseerd op ecologische samenwerking.
Bronnen
[1] “‛Braiding Sweetgrass’ Author Offers Indigenous Prescription to Address Climate Change”, CU Boulder Today | University of Colorado Boulder, accessed June 19, 2024, https://www.colorado.edu/today/2022/12/01/braiding-sweetgrass-author-offers-indigenous-prescription-address-climate-change.
[2] Timothy Morton, Hyperobjects: Philosophy and Ecology after the End of the World (Minneapolis: University of Minnesota press, 2013).
[3] Matthew T. Huber, Climate Change as Class War: Building Socialism on a Warming Planet (London New York: Verso, 2022).
[4] LOW←TECH MAGAZINE (lowtechmagazine.com)
[5] Indigenous peoples proven to sustain biodiversity and address climate change: Now it’s time to recognize and support this leadership – ScienceDirect
[6] Julia Watson and Wade Davis, Lo-TEK: Design by Radical Indigenism (Cologne: Taschen, 2019).
[7] Pierre Bélanger, “No Design on Stolen Land: Dismantling Design’s Dehumanising White Supremacy,” Architectural Design 90, no. 1 (January 2020): 120–27, https://doi.org/10.1002/ad.2535.
[8] Positions – Elvia Wilk – Is Ornamenting Solar Panels a Crime? (e-flux.com)
Meer
De planeet redden
Nu de aarde zo snel opwarmt, krijgt de oude droom van het “designerklimaat” een nieuwe betekenis. Wat als we het teveel aan CO2 weer uit de lucht konden verwijderen? Wat als we de straling van de zon konden dimmen?
De verbeelding tarten
Krankzinnige wetenschappers, laserstralen vanuit de ruimte, mysterieuze satellieten… de verbeelding is vaak krachtiger dan de wetenschappelijke of technische werkelijkheid.
De hemel bestormen
Na Tweede Wereldoorlog volgde een periode van spanning tussen de twee supermachten; de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Ook het weer en het klimaat raakten verstrikt in deze “Koude Oorlog”. Volgens sommige onderzoekers was menselijke controle over de atmosfeer binnen handbereik.
De wereld bouwen
Vanaf 1850 leidde de ontdekking van een vroegere ijstijd in Europa tot discussies over de oorzaken van klimaatverandering. Deze discussies versterkten het idee dat menselijke activiteiten het klimaat konden veranderen. Een rotsvast geloof in de kracht van de vooruitgang raakte wijdverbreid.
De natuur temmen
Wereldwijd beïnvloeden mensen en hun omgeving elkaar al duizenden jaren. Tot op de dag van vandaag wordt de natuur met specifieke ontwerpen en producten ‘getemd’ en winstgevend gemaakt.
Het probleem erkennen
De gevolgen van menselijk handelen op de natuur werden lang vooral op lokale schaal waargenomen. Het beeld van het klimaat als een globaal en complex systeem won vanaf de 20e eeuw sterk aan invloed. Dit was deels te danken aan de opkomst van de moderne klimaatwetenschap.
