“Laat de mensheid nu maar die heerschappij over de natuur terugkrijgen die haar van godswege toekomt, en laat haar macht krijgen; de uitoefening ervan zal worden beheerst door gezond verstand en oprechte godsvrucht.”
– Francis Bacon, filosoof, 1620.[1]
Wereldwijd beïnvloeden mensen en hun omgeving elkaar al duizenden jaren. De komst van Europeanen naar Amerika in 1492 vormde een keerpunt in de geschiedenis. In de jacht op winst en nieuwe grondstoffen veranderden kolonisten, slavendrijvers en handelaars menselijke samenlevingen, maar ook de ecosystemen van de wereld op een ongekende schaal. Europa maakte kennis met aardappelen tomaten, en grote hoeveelheden edelmetalen; Amerika met ratten, paarden en nieuwe dodelijke ziektes.[2]
De Indiase schrijver Amitav Ghosh ziet parallellen met de science-fictiondroom van “terravorming”. In verhalen over terravorming worden andere planeten omgevormd tot een nieuwe aarde. Volgens Ghosh doen kolonisten al eeuwenlang hetzelfde op veroverde continenten. Met land- bos- en stedenbouw proberen ze die tot “neo-Europa’s” om te vormen.[3]
Tot op de dag van vandaag wordt de natuur met specifieke ontwerpen en producten ‘getemd’ en winstgevend gemaakt. Gereedschappen helpen om natuurlijke hulpbronnen steeds effectiever en op steeds grotere schaal te benutten. Dit proces heeft echter onvoorspelbare en onbedoelde gevolgen voor mens en milieu.
De natuur als grondstof
De mens is voor voedsel, gereedschap en onderdak afhankelijk van materiaal uit zijn omgeving. Duizenden jaren geleden teelden de bewoners van de Amazone eetbare planten en maakten zo van het regenwoud een rijk “voedselbos”.[4] In Europa, waar de concurrentie tussen staten en investeerders hoog was, lag de nadruk steeds vaker op het gebruik van technologie voor een maximale opbrengst.[5] Vanaf circa 1450 was de jacht op winstgevende handelsdeals en natuurlijke rijkdommen een belangrijke reden voor verre zeereizen. Landkaarten en beschrijvingen van de natuur in de nieuw “ontdekte” gebieden brachten de te verwachten winsten in kaart.
De Wardse kist
In een tijd van intensievere wereldhandel en kolonisatie werd het overzeese transport van planten steeds belangrijker. Naast handelaars zochten ook verzamelaars, wetenschappers en botanici naar bijzondere en nuttige planten uit alle werelddelen.[6] Veel planten overleefden de lange zeereizen echter niet. In 1829 ontdekte de Britse naturalist Nathaniel Ward dat planten in een luchtdicht glazen kasje hun eigen microklimaat creëerden.[7] Zo konden ze lang zonder extra water. Met de Wardse kist werd het vervoer van kwetsbare planten veel betrouwbaarder. Tussen ongeveer 1850 en 1930 droegen dit soort kisten bij aan een intensieve uitwisseling van planten over de hele wereld, waaronder mangobomen, rubberbomen en rododendrons.[8]
Het oIievat
Aardolie kreeg vanaf 1910 een prominente rol in de wereldeconomie. Het heeft een hoge energiedichtheid, en is in tegenstelling tot steenkool geschikt voor verbrandingsmotoren.[9] In de Eerste en vooral de Tweede Wereldoorlog speelde olie daardoor een doorslaggevende rol.[10] Het werd een onmisbare bron van staatsmacht. Ook de groeiende populariteit van de benzineauto droeg bij aan een wereldwijde olieverslaving. Benzine werd gepromoot als bron van mobiliteit, vrijheid en zelfstandigheid. In 1928 verklaarde de Amerikaanse marketinggoeroe Bruce Barton aan olieproducenten: “Beste vrienden, jullie verkopen het sap van de fontein van de eeuwige jeugd! Het is gezondheid. Het is comfort. Het is succes.”[11]
De pesticidespuit
De landbouw is één van de oudste pogingen van de mens om de natuur te beheersen. Vooral na 1850 werd landbouw door nieuwe uitvindingen snel grootschaliger en intensiever.[12] Zo kwamen er nieuwe bestrijdingsmiddelen. In 1909 ontwikkelden Duitse scheikundigen bovendien een techniek om kunstmatige ammoniak te maken. Hiermee kon veel kunstmest worden geproduceerd.[13] In de jaren 60 leidde grootschalige toepassing van dit soort uitvindingen tot grote groei in de wereldwijde voedselopbrengst.[14] Maar het intensieve gebruik van kunstmest en pesticiden zorgt ook voor vervuiling, verschraling van de bodem en de terugloop van biodiversiteit.[15] Daardoor komen de biologische processen waarvan de landbouw zelf afhankelijk is ook in gevaar.[16]
De koelkast
“We geloven dat mensen zich al in de nabije toekomst zullen afvragen waarom hun voorouders zo dom waren om zonder koelapparatuur in hun huizen te leven”, voorspelde een New Yorkse krant in 1881. Voedselfabrikanten gebruikten toen al de eerste kunstmatige ijsmachines.[17] Vroege koelsystemen gebruikten meestal giftige koelmiddelen zoals ammoniak en zwaveldioxide. In 1928 werd het veiligere middel Freon uitgevonden.[18] Koelsystemen, waaronder de koelkast en de airco, veroverden de wereld. Maar ook de stoffen in Freon, zogenaamde CFCs, bleken gevaarlijk. Ze beschadigden de beschermende ozonlaag om de aarde. Een internationaal verdrag in 1987 verbood het verdere gebruik van CFCs.[19]
Bronnen
[1] “Only let the human race recover that right over nature which belongs to it by divine bequest, and let power be given it; the exercise thereof will be governed by sound reason and true religion.” Francis Bacon, The New Organon (1620), in Francis Bacon: The Complete Works (Londen: Centaur Classics, 2015).
[2] Frankopan, The Earth Transformed.
[3] Amitav Ghosh, The Nutmeg’s Curse: Parables for a Planet in Crisis, Paperback edition (London: John Murray, 2022), pp. 53-56.
[4] The legacy of 4,500 years of polyculture agroforestry in the eastern Amazon | Nature Plants
[5] Conquest, Domination and Control: Europe’s Mastery of Nature in Historic Perspective (arizona.edu)
[6] Luke Keogh, The Wardian Case: How a Simple Box Moved Plants and Changed the World (Richmond, Surrey: Chicago: Royal Botanic Gardens, Kew : University of Chicago Press, 2020), p. 31.
[7] Keogh, The Wardian Case, p. 1.
[8] Keogh, The Wardian Case, p. 2.
[9] Vaclav Smil, Oil: A Beginner’s Guide, Reprint 2008, Oneworld Beginner’s Guides (Oxford: Oneworld, 2013), pp. 1-3.
[10] Matthew Yeomans, Oil: A Concise Guide to the Most Important Product on Earth (New York London: New Press, 2004).
[11] Geciteerd in Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power (New York: Simon & Schuster, 1991), p. 211.
[12] In Nederland wordt het begin van deze transitie rond 1850 geplaatst. Zie: Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 3. Landbouw, voeding (utwente.nl)
[13] How fertiliser helped feed the world – BBC News.
[14] The 1960s: The Green Revolution | Social Science Research Council Centennial (ssrc.org)
[15] Zie ook: How pesticides impact human health and ecosystems in Europe — European Environment Agency (europa.eu), en: Land degradation threatens the well-being of people and the planet – European Commission (europa.eu)
[16] 2021-02-03-food-system-biodiversity-loss-benton-et-al.pdf (chathamhouse.org). Zie ook: How the world’s food security depends on biodiversity (fao.org).
[17] Salvatore Basile, Cool: How Air Conditioning Changed Everything, First paperback edition 2016 (New York: Fordham university press, 2016). Chapter 1: “The Wondrous Comfort of Ammonia”.
[18] TBI_the_chlorofluorocarbons.pdf (noaa.gov)
[19] The Montreal Protocol on Substances That Deplete the Ozone Layer – United States Department of State
Meer
Alles veranderen
Veranderingen waar de hele planeet mee te maken heeft, vereisen een wereldwijde visie op samenwerking, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Kan de mensheid zo’n wereld vormgeven?
De planeet redden
Nu de aarde zo snel opwarmt, krijgt de oude droom van het “designerklimaat” een nieuwe betekenis. Wat als we het teveel aan CO2 weer uit de lucht konden verwijderen? Wat als we de straling van de zon konden dimmen?
De verbeelding tarten
Krankzinnige wetenschappers, laserstralen vanuit de ruimte, mysterieuze satellieten… de verbeelding is vaak krachtiger dan de wetenschappelijke of technische werkelijkheid.
De hemel bestormen
Na Tweede Wereldoorlog volgde een periode van spanning tussen de twee supermachten; de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Ook het weer en het klimaat raakten verstrikt in deze “Koude Oorlog”. Volgens sommige onderzoekers was menselijke controle over de atmosfeer binnen handbereik.
De wereld bouwen
Vanaf 1850 leidde de ontdekking van een vroegere ijstijd in Europa tot discussies over de oorzaken van klimaatverandering. Deze discussies versterkten het idee dat menselijke activiteiten het klimaat konden veranderen. Een rotsvast geloof in de kracht van de vooruitgang raakte wijdverbreid.
Het probleem erkennen
De gevolgen van menselijk handelen op de natuur werden lang vooral op lokale schaal waargenomen. Het beeld van het klimaat als een globaal en complex systeem won vanaf de 20e eeuw sterk aan invloed. Dit was deels te danken aan de opkomst van de moderne klimaatwetenschap.
