Leeslijst: van denken in modellen tot euro-islamitische architectuur
De tentoonstelling Van Bauhaus naar Mekka toont de (onverwachte) verbindingen tussen Europees modernisme en islamitische architectuur. Dit verhaal wordt verteld aan de hand van het levenswerk van dr. Mahmoud Bodo Rasch en zijn leermeester Frei Otto, wiens baanbrekende lichtgewicht constructies en tentstructuren de architectuurwereld vernieuwden.
Maar er is meer: de tentoonstelling onthult ook hoe architectonische ideeën over grenzen heen kunnen reizen, hoe Europa en de islamitische wereld elkaar eeuwenlang beïnvloedden, en hoe deze wisselwerking vandaag de dag nog voortduurt.
Hoofdcurator Yassine Salihine baseerde zijn onderzoek voor de tentoonstelling op diverse bronnen. We zetten vijf belangrijke boeken op een rij die samen de historische context schetsen: van de experimentele modellen van Otto tot de vergeten geschiedenis van islamitische invloeden op Europese architectuur, en van de modernistische Bauhaus-erfenis van de Rasch-broers tot de hedendaagse moskeeën in het Westen. Deze boeken laten – net als de tentoonstelling – zien dat de tegenstelling tussen het modernisme en de islamitische wereld minder groot is dan vaak gedacht.
The Unfettered Gaze: The Rasch Brothers and Their Influence on Modern Architecture, tentoonstellingscatalogus MARTa Herford, 2014
Om het verhaal van architect dr. Mahmoud Bodo Rasch te vertellen, moeten we beginnen bij het verhaal van de broers Heinz (1902-1996) en Bodo (1903-1995) Rasch sr. – respectievelijk zijn oom en vader. Deze pioniers van het Nieuwe Bouwen ontwikkelden in de jaren 1920 baanbrekende hangconstructies, pneumatische bouwconstructiesPneumatische constructies, ook wel opblaasbare constructies genoemd, maken gebruik van opgeblazen luchtdruk om sterke ‘omhulsels’ te creëren. Met een membraan kun je structuren zoals tenten en bubbels bouwen.× en modulaire containers. Hun visionaire ontwerpen – van zwevende huizen en meubelontwerpen tot stedenbouwkundige concepten – hebben de 20ste-eeuwse architectuur aanzienlijk beïnvloed, maar bleven relatief onbekend. Deze tentoonstellingscatalogus brengt hun fascinerende oeuvre terug in de schijnwerpers en toont hoe hun ideeën doorwerken in hedendaagse architectuur. Belangrijker nog: het boek schetst de creatieve en vooruitstrevende omgeving waarin Bodo Rasch jr. (later Mahmoud Bodo Rasch) opgroeide.
Georg Vrachliotis en Frei Otto, Thinking by Modeling, 2017
Ondanks dat Bodo Rasch jr. opgroeide in een avantgardistische omgeving, was hij zelf ontevreden met zijn architectuuropleiding. In de jaren 1960 liep hij voor een zomerbaantje het atelier van architect Frei Otto (1925-2015) in Stuttgart binnen. Die ontmoeting groeide uit tot een levenslange samenwerking en vriendschap. In Otto’s studio ontdekte Rasch een vrije manier van architectuur bedrijven: experimenteel, wetenschappelijk, interdisciplinair.
Otto revolutioneerde de architectuurwereld met zijn lichte tentconstructies en denkwijze in organische vormen, waarbij hij veel inspiratie uit de natuur haalde. Zijn innovaties lagen in een interdisciplinaire aanpak die architectuur, technologie, kunst, wetenschap en maatschappij samenbracht. Otto’s werkwijze was experimenteel: door middel van fysieke modellen – van zeepfilm tot hangconstructies – onderzocht hij hoe natuurlijke principes konden worden ingezet voor de bouw van de toekomst. Dit boek documenteert de uitgebreide verzameling experimentele modellen uit het Frei Otto-archief. Het toont hoe Otto’s methode van ‘denken door modelleren’ (Denken in Modellen) leidde tot iconische ontwerpen zoals het dakenlandschap voor de Olympische Spelen in München (1972), en hoe deze werkwijze de basis vormde voor Bodo Rasch’ latere projecten.
Frei Otto en Bodo Rasch, Finding Form, 1995
“Vinden, niet maken”: dat is de kern van de ontwerpfilosofie die Frei Otto en zijn leerling Bodo Rasch in dit boek uiteenzetten. Door vormen te vinden in de natuur, pleiten ze voor een minimale architectuur die voortkomt uit noodzaak. Daarbij vallen ethiek en esthetiek samen. Hun werk met lichte constructies, tenten, schalen en membranen loopt vooruit op een toekomst waarin gebouwen lichter, energiezuiniger en aanpasbaar(der) moeten zijn. Het boek verscheen naar aanleiding van de Deutscher Werkbund-prijs die Otto in 1992 won en doorgaf aan Rasch, en biedt inzicht in hun wetenschappelijke werkwijzen en hun visie op een natuurlijkere, meer duurzame bouwkunst.
Diana Darke, Stealing from the Saracens: How Islamic Architecture Shaped Europe, 2020
De wisselwerking tussen ‘het Oosten’ en ‘het Westen’ reikt veel verder terug dan het modernisme – zeker wat betreft religieuze architectuur. Niet alleen Rasch’ hedendaagse ontwerpen voor Saoedi-Arabië, maar zelfs de gotische architectuur die we als typisch Europees beschouwen, heeft diepe Arabische en islamitische wortels.
Arabist Diana Darke onthult in haar boek hoe middeleeuwse kruisvaarders, pelgrims en kooplieden de geavanceerde bouwkunst van Damascus, Bagdad en Caïro tegenkwamen en hoe deze ideeën via moslim-Spanje, Venetië en Sicilië Europa bereikten. Dit boek onderstreept het idee dat Rasch’ werk in een lange(re) traditie van architectonische uitwisseling staat. Darke brengt deze over het hoofd geziene geschiedenis weer aan het licht, en dat geeft ons een beter begrip van Europa’s architectonische erfgoed.
Christian Welzbacher, Euro Islam Architectuur: De nieuwe moskeeën in het Westen, 2008
Tot slot geeft dit boek inzicht in de hedendaagse discussie rondom culturele wisselwerking. In Europa ontstaat een nieuwe vorm van islam, en daarmee ook een nieuwe architectuur. Kunsthistoricus Christian Welzbacher documenteert hoe moslimgemeenschappen in het Westen moskeeën ontwerpen die zich onderscheiden van traditionele islamitische bouwstijlen. Deze euro-islamitische architectuur zoekt naar eigentijdse vormen die zowel aansluiten bij de islamitische geloofsbeleving als bij Europese stedelijke context. Het boek laat zien hoe architecten worstelen met vragen van identiteit, integratie en erfgoed, en hoe uit deze spanning een nieuwe, karakteristieke bouwtraditie ontstaat – een hedendaagse uitdrukking van de culturele en architectonische uitwisseling die Van Bauhaus naar Mekka centraal stelt.
