5 november 2022 t/m 12 februari 2023

PROCESS – Design Drawings from the Rijksmuseum

In deze baanbrekende tentoonstelling ontdek je een verzameling bijzondere ontwerptekeningen uit de collectie van het Rijksmuseum. Voor het eerst zijn deze fraaie tekeningen uit de periode 1500-1900 samengebracht en gerangschikt in de verschillende fases van het ontwerpproces. Niet de grote namen van kunstenaars staan hierbij centraal, maar juist de rol die tekeningen spelen in het vormgeven. Je volgt van dichtbij hoe de ideeën voor allerlei spullen ontstaan, en maakt kennis met de bedenkers, makers en opdrachtgevers ervan. Tekeningen van vazen, stoelen en klokken, maar ook kachels, sleeën en koetsen worden getoond; van de eerste grove schetsen in potlood tot prachtig uitgewerkte kleurrijke presentaties. De tekeningen in deze tentoonstelling zijn de afgelopen tien jaar door het Rijksmuseum in Amsterdam verzameld. Reinier Baarsen, senior conservator van het Rijksmuseum, legde deze bijzondere verzameling aan, die nu voor het eerst te zien is. De tentoonstelling geeft je een uniek inzicht in de rol van de tekening in het ontwerpproces, en de beeldschone tekeningen die dit heeft opgeleverd.

Beeld: Ontwerptekening voor een gepatineerd bronzen reukvaas, anoniem, c. 1780. Collectie Rijksmuseum Amsterdam. Aangekocht met steun van het Rijksmuseum Fonds.

Ontwerpen betekent tekenen, toen én nu
Het Engelse woord design gaat terug op het Italiaanse disegno, tekening. Tekeningenwaren – en zijn nog steeds – een vast onderdeel van het proces van bedenken, ontwerpen, uitvoeren, verkopen en achteraf documenteren van designobjecten. Zonder tekeningen geen kunst, zonder tekeningen geen design. Een tekening is vaak de beste manier voor een ontwerper om een idee te communiceren naar een opdrachtgever of naar degene die het gaat uitvoeren. De tentoonstelling maakt duidelijk dat mooie voorwerpen uit de periode 1500-1900 altijd eerst op papier en bijna altijd van tevoren zijn bedacht. En dat is weer niet zo heel anders dan de manier waarop producten nu worden ontworpen. Bij design denken we vaak aan een praktijk die ontstond in de negentiende eeuw. Maar PROCESS – Design Drawings from the Rijksmuseum toont dat de geschiedenis van design veel verder teruggaat dan gedacht, en dat deze veel rijker is dan vaak wordt aangenomen.

 

 

 

Ontwerp voor een bureau met een vitrineopstand, versierd met marqueterie van landschappen, anoniem, ca. 1760 – ca. 1770. Collectie Rijksmuseum

Ontwerp voor een sierkan, Hans Holbein (II), 1500 – 1600. Collectie Rijksmuseum

 

De rol van de tekening
De tentoonstelling laat de uitzonderlijke tekeningen zien van gebruiksvoorwerpen die in de periode 1500-1900 werden ontworpen en gemaakt. De tekeningen worden niet als op zichzelf staande kunstwerken gepresenteerd, maar als onderdeel van het ontwerpproces en het productieproces. Om die werkwijze stap voor stap te kunnen volgen, is de tentoonstelling in twaalf hoofdstukken opgedeeld. Ieder hoofdstuk gaat over een bepaald aspect van het proces. Centraal staat de vraag: welke rol hebben tekeningen daarbij gespeeld? En wat is de relatie tussen de tekening en het object dat er op staat afgebeeld? Het is de eerste keer dat ontwerptekeningen uit deze periode op deze manier gecategoriseerd en gepresenteerd worden. Hierdoor ontstaat een geheel nieuw perspectief op het maakproces en de rol van de tekening daarin.

 

 

Ontwerpen voor het handvat van een staf of een kraan, anoniem, ca. 1725 – ca.1740. Collectie Rijksmuseum

Ontwerp voor een kast met marqueterie van een figuur onder een baldakijn, anoniem, ca. 1740 – ca. 1750. Collectie Rijksmuseum

Van de werkplaats tot de jaarmarkt
De verschillende delen van de tentoonstelling belichten de verschillende functies die tekeningen hebben in het ontwerpproces. Zo zien we de manier waarop ontwerpers hun eerste, prille ideeën op papier zetten en daarmee beginnen aan het ontwerpproces. Andere tekeningen tonen hoe ontwerpers twee verschillende versies van een object in één tekening weergeven, om zo de klant verschillende opties te laten zien. Ontwerptekeningen hadden in de periode 1500-1900 ook een juridische betekenis. Bij belangrijke opdrachten, bijvoorbeeld voor een kerk, mocht de ontwerper niet teveel afwijken van de van tevoren goedgekeurde tekening. De tekening functioneert dan als een overeenkomst.

De tentoonstelling toont ook de rol van de tekening in het productieproces. Een bijzonder voorbeeld hiervan zijn de tekeningen uit de edelsmeedwerkplaats van Luigi en Guiseppe Valadier in het Rome van de 18e eeuw. Zij bewaarden alle tekeningen die gebruikt werden in hun werkplaatszorgvuldig, wat je een uniek inzicht geeft in de rol van de tekening in het werkproces. Natuurlijk hadden tekeningen ook een commerciële rol; ze werden door heel Europa verstuurd en meegenomen naar jaarmarkten om producten aan de man te brengen.

Ontwerp voor een terrine, Luigi Valadier, ca. 1760 – ca. 1770. Collectie Rijksmuseum

De collectie ontwerptekeningen wordt mede mogelijk gemaakt door het Decorative Art Fund/ Rijksmuseum Fonds en alle particulieren die aan de vorming ervan hebben bijgedragen.

Met dank aan

Het Cultuurfonds, dankzij het Marten Orges Fonds,

en het Mondriaan Fonds.