Kijktip: reportages en docu’s uit het ORF-archief

De Oostenrijkse staatsomroep ORF heeft een lange traditie van hoogwaardige bericht­geving en achtergrondinformatie. Dit geldt met name voor haar cultuur­programma’s. Hier nam en neemt de omroep zijn Bildungsauftrag, zijn taak om bij te dragen aan de “Bildung” – de cultuur van de kijkers – zeer serieus. Bildung verwijst naar de Duitse traditie van zelfontplooiing, waarin filosofie en onderwijs zo met elkaar verbonden zijn dat het verwijst naar een proces van zowel persoonlijke als culturele rijping. Het is een levenslang proces.

Kultur Aktuell

In 1967 werd op de ORF het nieuwe culturele programma Kultur Aktuell gestart, dat alle kunstvormen zou behandelen. Aanvankelijk werd het op zaterdagavond ge­program­meerd, maar het grote succes van het programma bij het ORF-publiek zorgde ervoor dat er al snel een tweede uitzending op dinsdag was. En bovendien werd er na drie­kwart jaar af­ge­sproken dat elk Zeit im Bild-journaal iedere dag 3-4 minuten zou besteden aan cultuur op prime time. Daardoor konden de makers écht verslag doen van de laatste culturele evenementen in binnen- en buitenland.

‘Austriakaanse infiltratie’

Opmerkelijk aan de cultuurprogramma’s van het ORF in de jaren zestig en zeventig – maar ook later – is hun vaak (extreem) kritische en ex­pe­ri­mentele karakter, dat waar­schijnlijk uniek is in Europa. De presentatoren die de programma’s introduceren, schetsen regelmatig een beeld van een Oostenrijk dat niet bepaald vleiend is, zeker niet als het zijn geschiedenis betreft.

Sommige van de uitzendingen die we hebben geselecteerd, worden ingeleid door Dr. Dolf Lindner op de meest serieuze, bijna grimmige manier. “Toen televisie jong en nieuw was”, aldus een terugblikkende Michael Kehlmann, met een voor een Kultur Aktuell-presentator typische mengeling van ironie en zelfcynisme, in het jubileumprogramma Kultur am Wednes­day – 25 Jahre Kultur im Fernsehen (Cultuur op woensdag – 25 Jaar Cultuur op Televisie) in 1980, “had een groep regisseurs en schrijvers zich erop toe­gelegd de televisie in Oostenrijk – en parallel hieraan in Duitsland – op zogezegd Austriakaanse wijze te infiltreren.” Austriaka was oorspronkelijk de Latijnse naam voor Oostenrijk, maar wordt tegenwoordig alleen nog maar voor de grap gebruikt. Misschien juist door deze houding van de presentatoren, werd het nieuwe medium televisie de belangrijkste bemiddelaar tussen culturele producenten en het publiek – een breed publiek.

De presentaties werden gefilmd in het Museum van de 20e eeuw, dat oorspronkelijk werd ontworpen door architect Karl Schwanzer voor de Expo ’58 in Brussel en ge­re­con­stru­eerd in een wijk net buiten Wenen. Schwanzer was ook de professor van de meeste leden van de Oostenrijkse avant-garde aan de TU Wenen en verantwoordelijk voor het aannemen van Günther Feuerstein als leraar. Het “Zwan­ziger­haus” werd in de daaropvolgende jaren het broeinest en ontmoetingsplaats van de Oostenrijkse tegen­cultuur. Hier werd de Arena 70 opgericht, een centrum voor alternatieve en jeugdcultuur dat vandaag de dag nog steeds bestaat op een andere locatie in Wenen.

Het format

Het format van de culturele uitzendingen veranderde in de loop van de tijd meerdere keren. Anders dan Architektur Aktuell, was zijn opvolger Café Central zeker geen plaats voor contemplatief denken, aldus een van de presentatoren van het 25-jarig jubileum van de cultuurprogrammering van de ORF. Het programma brak met de traditionele manier waarop ‘autoriteiten’ of ‘experts’ aan het woord waren in de originele culturele programma’s. Café Central bestond uit schijnbaar on­ge­mode­reerde discussies, alsof ze zich af­speel­den in een café. Kleine groepjes gasten zaten dicht bij elkaar aan tafeltjes en be­spra­ken hun werk, soms tot schreeuwens toe.

Na de sombere inleidingen van de pre­sen­ta­toren zien we – vaak vrij lange – pro­gram­ma’s met kunstenaars en ontwerpers uit binnen- en buitenland, die zeer radicaal werk maakten (waaronder vele protagonisten uit de tentoonstelling Radical Austria. De ene geïnterviewde verschijnt vermoeid voor de camera, de ander juist energiek en zakelijk-optimistisch. De kunstenaars en vormgevers (soms nog studenten) hebben een belangrijke stem in de uitzendingen en in een aantal gevallen regisseren ze die zelf. Omgaan met media was een belangrijk aspect van hun werk. Vooral Hans Hollein, die regelmatig verschijnt vanaf zijn eerste tentoonstelling Architektur (met Walter Pichler in de Galerie nächst St. Stephan in 1963), praat niet alleen óver media, maar weet ook hoe hij zich binnen de ge­me­di­eerde wereld moet gedragen om zijn punten over te brengen.

Günther Feuerstein

De serie benadrukt ook het belang van Günther Feuerstein in de Oostenrijkse archi­tectuur­scène. Feuerstein staat bekend als architect, schrijver, redacteur (hij was, net als Hans Hollein, lid van de legendarische redactie van Bau) en docent van de meeste leden van de Oostenrijkse avant-garde. Niet alleen is er een programma gewijd aan zijn verwijdering als docent van de TU Wenen en de studen­ten­protesten er­tegen, maar hij manifesteert zich ook als maker van een reeks vrij opmerkelijke themagerichte programma’s over toekomstige ontwikkelingen in de samenleving en architectuur, vaak geïllustreerd met experimenteel werk van oud-studenten, met name Coop Himmel(b)lau. De bijdrage over en door Coop Himmel(b)lau uit mei 1970 is een van de vele hoogtepunten van deze serie.

Missing Link

We zijn blij dat we naast de tentoonstelling, waar deze films helaas niet aanwezig zijn, langere films van Missing Link kunnen vertonen. Missing Link was een architectengroep gevormd door Adolf Krischanitz, Angela Hareiter en Otto Kapfinger van 1970 tot 1980. Net als de kunstenaars, ontwerpers en architecten in de tentoonstelling Radical Austria realiseerden ze artistieke objecten, grafisch werk, acties, performances en experimen­tele films. Centraal in hun werk stond, net als de tentoonstelling Radical Austria, altijd de interdisciplinaire transgressie en verwevenheid in de kunsten. Zo breidden ze de strikte definitie van het begrip architectuur uit, dan wel die van kunst of design.

De collectie van films is chronologisch gerangschikt. Het begint met een reeks films uit de jaren 60 en 70. Daarna volgen enkele retrospectieve documentaires uit latere periodes. Bekijk hier het hele overzicht.

Radical Austria: The Movies is samengesteld door Bart Lootsma, Maya Christodoulaki and Alexa Baumgartner. De introductietekst is geschreven door Bart Lootsma, de beschrijving en technische programmering zijn gedaan door Maya Christodoulaki.