Elke stip = tien Joden
In januari 1941 eist Hans Böhmcker, de ‘Beauftragter des Deutschen Reiches’ voor Amsterdam, een inventarisatie van de verspreiding van de Joden over de stad. Binnen tien dagen hebben twintig ambtenaren een eerste overzicht gereed. Daarna verzamelt de gemeente verdere gegevens over de Joden. In mei 1941 zijn er volgens het bevolkingsregister 85.897 Joden gevestigd in Amsterdam. Op de vijfde druk van de kaart (1:10.000) van de Dienst der Publieke Werken uit november 1941 worden handmatig zwarte stippen gezet (elke stip = tien Joden). Op deze ‘stippenkaart’ staat met blauw aangegeven hoeveel Joden er in totaal in elke buurt wonen, én in rood hoeveel niet-Joden. Met twaalf andere kaarten speelt de stippenkaart een grote rol in het debat over de vraag of en hoe ‘Joodse wijken’ in Amsterdam moeten worden omgevormd tot een getto. Amsterdam krijgt, ondanks halfslachtige pogingen daartoe, uiteindelijk geen getto, maar 70.000 Amsterdamse Joden worden door de nazi’s vermoord, geholpen door de voortreffelijke bevolkingsadministratie.
Bureau van Statistiek der gemeente Amsterdam, Verspreiding van de Joden over de gemeente (mei 1941), Amsterdam 1941. Digitale afdruk, Collectie NIOD, 100 x 100 cm.
Meer hoofdstukken
1. Deutsche Geschichtsbild
Duitsland bakermat voor het Noordse ras Deze schoolatlas begint met ‘Bildung’ (humanistisch onderwijs) te verdringen door het mythische ‘denken met het bloed’ van de nazi’s. Rechtsboven staan routes die schetsen hoe de stedelijke cultuur vanuit het Midden-Oosten via Griekenland en Rome ‘binnendringt’ in Noord-Europa. De kaart contrasteert met de ‘nieuwe visie’ op de geschiedenis, die…
2. Gegenauslese
Gegenauslese – Omvolking Vanaf 1937 worden 70 losse platen in de hogere klassen van de Duitse volksschool gebruikt om de rassenleer te introduceren bij de vakken biologie en erfelijkheid. Deze kaart benadrukt het gevaar van een ‘omvolking’. Armoedige ‘kaftan-Joden’ overspoelen Duitsland terwijl Duitse boeren en vakarbeiders via Hamburg wegtrekken naar elders.
3. Judenstädte
Joodse steden en getto’s Links staan de bevolkingscijfers van ‘Joodse steden’ van Oost-Europa in absolute aantallen, en rechts in procenten. Dit nazistandaardwerk over het Jodendom in Oost-Europa stelt dat in de steden en getto’s de groeiende Joodse bevolking de detailhandel, de vrije beroepen en de kredietinstellingen steeds meer domineert, of er juist toe bijdraagt dat…
4. Das alte Europa
Het oude en het nieuwe Europa Deze nazikaarten zijn speciaal gemaakt voor de tentoonstelling ‘Autobahn und Wasserstrasse’ voor Donauvazalstaten die Rijksminister Todt (Bewapening en Munitie) in 1942 organiseert in Budapest, Belgrado, Sofia en Boekarest. Links staat het ‘Oude Europa’, met zijn rivaliserende natiestaten in verschillende kleuren. Opvallend is de Britse maritieme grootmacht die met haar…
6. Lager Westerbork
Transitkamp Westerbork Voor de oorlog is Westerbork in Drenthe een vluchtelingenkamp voor Joden, daarna wordt het een doorgangskamp. Tussen 1942 en 1945 worden ruim 102.000 Joden, 245 Sinti en tientallen verzetsstrijders hier op transport gezet naar het oosten. Deze plattegrond is van de Duits-Joodse Werner Löwenhardt. Dankzij zulke fraaie grafische ontwerpen voor de kampleiding kan…
7. Verzeichnis der SF-Züge
Treinen naar vernietigingskampen Vanuit Westerbork vertrekken 93 overvolle treinen naar een onbekend ‘werkkamp’ ergens in het oosten. Ze gaan doorgaans via Assen, Groningen, Nieuweschans, Bremen, Wittenberg naar Berlijn-Spandau. Daarna gaat het transport verder via Breslau naar Czestochowa waarna ze meestal zuidwaarts afbuigen naar Auschwitz.
8. Lageplanskizze
Uitbreidingsplan Auschwitz I Het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz begint in 1940 als één kamp met 22 gebouwen. Tegen het einde van de oorlog is het een enorm complex met 3 hoofdkampen. Op deze kaart staat het uitbreidingsplan voor Auschwitz I van april 1942 met een appèlplaats voor 30.000 gevangenen. Dit plan is uiteindelijk niet gerealiseerd,…
9. Joodse wijk
Plan voor een Joodse wijk Op last van de bezetter publiceert de Nowa Kurier Warzawski op 15 oktober 1940 dit plan. Alle joden buiten dit gebied moeten binnen enkele weken verhuizen naar een getto rondom de oude joodse wijk. Nu begint het geruzie tussen ‘Joden en Polen’ over de grenzen. De nieuwe grenzen van het…
10. Stadtplan Warschau
Het getto van Warschau Rond 12 november 1940 tekent ‘SSSturmbannführer’ Max Jesuiter op een geheime militaire plattegrond van Warschau met paars potlood het nieuwe gebied van het Joodse getto. Het plan komt voort uit een verordening van de Duitse gouverneur, maar de grillige grenzen zijn het resultaat van ruzies tussen Joden en Polen over de…
11. Jüdischen Wohnbezirks
Looproutes naar het getto in Lemberg Deze zeldzame drietalige straatposter, uitgegeven door de Duitse gouverneur op 8 november 1941, dwingt de Joden in Lemberg/Lwów/Lviv zich te vestigen in twee sloppenwijken ten noorden van de spoorlijn. De plek van dit getto is gekozen door de nieuwe Oekraïense burgemeester. De verplichte data en looproutes staan ook aangegeven.
12. Beresteczko
Gettokaartjes in gedenkboeken In Beresteczko in het district Wolhynië van het oude Polen (nu Oekraïne) woonden zo’n 2.500 joden, een derde van de bevolking. In oktober 1941 stichten de Duitsers daar een getto (volg de prikkeldraadlijn). Rond 8 september 1942 worden bijna alle Joden van Beresteczko vermoord.
13. Yanova
Mentale kaarten van Shtetls Door het ontbreken van professionele kaarten maken groepjes overlevenden zelf nieuwe plattegronden van hun vernietigde gemeenschappen voor hun gedenkboeken (‘Jizker-bicher’). Deze ‘mentale kaarten’ volgen geen topografische standaarden, ze getuigen veeleer van hun verloren gegane wereld. In Yanova was 80% van haar bevolking van 4000 mensen Joods.
14. Europäischen Russland
Etnische verdeling Noordwest Rusland Onmisbaar voor de nazi’s tijdens de oorlogsjaren is gedegen kennis van de precieze locatie van pro-Duitse etnische minderheden. Op deze kaart van Litouwen en Polen geven stippen de belangrijkste minderheid binnen het gebied van een dominante groep aan. Grenzen uit 1939 zijn zwart, grenzen uit 1941 rood. Etnische identiteiten zijn echter…
15. Verbreitung der Juden
Verbreiding Joden in Noordwest Rusland Hier tonen puntsymbolen, van < 10, 10, 100, 1.000, 10.000 tot de Davidsster voor 100.000 aantallen en verspreiding van de Joden. De kaart is een compilatie van etnische studies van ruim voor juni 1941. Met dergelijke kaarten wordt de identificatie, segregatie, verdrijving en uitroeiing van Joden voorbereid.
16. Reichsgau Wartheland
Warthegau als ‘blonde utopie’ Deze kaart toont ‘het hart van het Duitse Oosten’. De kantlijn geeft een compacte versie van hun bloed en bodem-ideologie. Deze wandkaart vol boeren, bosarbeiders en ambachtslieden stelt twee grote steden voor, Posen (Poznań) en Litzmannstadt (Łódź). Het probleem van deze ‘blonde utopie’ is dat eind 1939 slechts 325.000 inwoners ‘Duits’…
17. Ost und West
Weer thuis in het Rijk Volksduitsers zijn mensen die als Duitsers worden beschouwd, hoewel hun families meerdere generaties, of zelfs al eeuwen in andere landen hebben gewoond. Deze kaart uit 1941 toont de geforceerde verhuizing zoals afgesproken in het Hitler-Stalin Pakt. 426.700 Volksduitsers, van de Roemeense Dobroedja-regio tot Estland, moeten nu de geannexeerde delen van…
18. Plan von Litzmannstadt
Getto zonder straatnamen De nazis verduitsen Łódź tot Litzmannstadt. Op deze plattegrond met Duitse straatnamen staan de prikkeldraadgrenzen van het getto niet aangegeven, maar het gebied van dit eerste (en laatste) grote getto is toch makkelijk herkenbaar. Gettostraten worden alleen met cijfers en letters benoemd. Alsof Joodse inwoners met hun aanwezigheid Duitse straatnamen zouden bezoedelen.
19. Litzmannstadt
Concrete utopie van het Duitse Lebensraum De stedenbouwkundige dienst van Litzmannstadt ontwerpt januari 1943 op een kadastrale kaart met het joodse getto een nieuw Duits stadscentrum met paradestraten en een appèlplein. Hoewel nauwelijks uitgevoerd inspireert deze ‘concrete utopie’ van het Duitse ‘Lebensraum’ de nazi’s tot grote en harde maatregelen tegen de Joodse bewoners.
20. Besiedlungsplan
Duitse kolonie voor boeren-soldaten Reichskommissar Himmler geeft SS- en Polizeiführer Globocnik van het district Lublin de leiding over het Germaanse kolonisatieproject in de regio rond Zamosc, nu in Zuid-Oost Polen. Nadat hier de Joden al gedeporteerd zijn worden in 294 dorpen van november 1942 tot augustus 1943 zo’n 110.000 Polen en Oekraïners opgepakt en rasmatig…
21. Treblinka
Lokalisering van het onvoorstelbare Terwijl dit kaartje verschijnt in New York wordt Treblinka II na een opstand ontmanteld. Deze afbeelding gaat terug op een manuscriptkaartje uit Warschau van eind 1942. In het getto noteert Rachel Auerbach het verslag van Jakub Krzepicki die uit dit vernietigingskamp wist te ontsnappen en voegt daarbij eenzelfde plattegrond toe voor…
22. West-Belarus
Joodse partizanen Joodse verzetsmensen in West-Belarus en Wolhynië (Noordwest Oekraïne) maken regelmatig deel uit van de antifascistische partizanen in bossen en moerassen. Bij Lida ontstaat zelfs een ondergronds joods bunkerdorp voor meer dan duizend mannen en vrouwen, kinderen en ouderen, met veldhospitaal, gevangenis, schooltje en rechtbank.
23. Concentratiekamp Dachau
Dachau: kamp en stad na bevrijding Deze kaartjes van het oudste SS-concentratiekamp Dachau en het nabijgelegen massagraf werden in het kamp gemaakt door Marko Zupančič. Hij publiceerde dit kaartje in de ‘eerste en hopelijk laatste nieuwsbrief’ van en voor Sloveense partizanen op 1 juni 1945, een maand nadat dit kamp door het Amerikaanse leger is…
