Het eerste streekplan: IJsselmonde
In opdracht van particuliere Rotterdamse investeerders ontwikkelt het architectenbureau Grandpré Molière, Verhagen & Kok in 1921 een uitbreidingsplan voor de Zuidoever van Rotterdam. Het eerste ‘streekplan’ van Nederland betrekt het hele eiland IJsselmonde erbij. Er is ruimte nodig voor intensieve industrialisatie en arbeiderswijken, maar ook voor zware infrastructuur én groene en recreatieve ruimtes. Verbindingen tussen de steden blijven gericht op de centra, maar het plan bevat ook al de Maastunnel (opgeleverd in 1942) en de Van Brienenoordbrug (gebouwd in 1965). Het plan streeft naar een geleidelijk wijder verspreide bebouwing naar buiten en een vloeiende overgang naar open, groendooraderde recreatiegebieden, waarbij de agrarische functie kennelijk niet meetelt. Hoewel Rotterdam niets te zeggen heeft over de rest van het eiland, stuurt het plan de ruimtelijke inrichting van de hele streek. Dat leidt tot het vrijwel volbouwen van heel IJsselmonde, met suburbaan uitdijende, onsamenhangende dorpen en veel doorsnijdende infrastructuur. Het fraai vormgegeven plan werkt met schetsmatige reserveringen en blijft daardoor lang relevant.
Grandpré Molière, Verhagen & Kok, Uitbreidingsplan Linkermaasoever, Overzichtsplan van IJsselmonde, (Rotterdam 1921). Coll. S/T V.1064, 70 x 119 cm.
Meer hoofdstukken
1. Omnibus Kaart
Paardentram van Amsterdam Tegelijk met de ingebruikneming van de spoorlijn Amsterdam-Haarlem in 1839 krijgt een particulier bedrijf een gemeentelijke concessie voor de exploitatie van een ‘omnibus’, een paardenbus in de gemeente Amsterdam. Het is het begin van moderne stadslogistiek, maar pas de comfortabeler paardentram op rails brengt 30 jaar later het openbaar vervoer onder controle.
2. Verspreiding der cholera
Cholera in Amsterdam In Nederland woedt in 1866-67 de laatste grote cholera-epidemie. De ziekte grijpt in Amsterdam gemakkelijk om zich heen. Kaarten spelen een doorslaggevende rol bij de ontdekking van verspreiding van de ziekte. Dit markeert het begin van de ruimtelijke epidemiologie. In het Londen van 1854 ontdekt wetenschapper dr. John Snow met behulp van…
3. Kaart van Amsterdam
Spectaculaire groei van Amsterdam Vanaf midden 19e eeuw groeit Amsterdam spectaculair. Op deze kadastrale oppervlaktekaart, ooit in bezit van burgemeester d’Ailly (1946-‘56), dijt de stad uit tot buiten de singelgracht, komen er havens bij, en wordt ruimte gemaakt voor een veemarkt, een slachthuis, begraafplaatsen en parken.
4. De Jordaan
Amsterdam en verzetshaard de Jordaan Vroeg in de 17e eeuw komt de Jordaan door stadsuitbreiding binnen Amsterdam te liggen. Dit rapport uit 1920 inventariseert de (slechte) woningkwaliteit, de bewoningsdichtheid en de (wijdverspreide) afwezigheid van waterleiding en wc’s. Het rapport straalt uit dat de ‘saneringsopgave’ enorm is en dat de wijk tegen de vlakte moet. Toch…
5. Amsterdam-West
Tuinstad in Amsterdam De Rotterdamse stadsarchitect Willem Witteveen ontwikkelt een ‘schoone orde’ voor de uitbouw van Amsterdam in westelijke richting, en publiceert dat in Volkshuisvesting en Stedebouw, hét vaktijdschrift van het interbellum. Deze heldere art-décokaart toont een plan voor een toentertijd enorm uitleggebied. Het is niet uitgevoerd.
6. Uitbreidingsplan Amsterdam
Amsterdam als functionele stad Cornelis van Eesteren heeft als stedenbouwkundig ontwerper grote invloed op de stadsontwikkeling in Nederland. Vanaf 1929 is hij directeur van de AmsterdamseDienst Publieke Werken, waar hij met Th. van Lohuizen het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) vormgeeft. Zijn manier van ontwerpen en tekenen wordt sterk beïnvloed door het ‘Congrès International d’Architecture Moderne’, een…
7. Nieuwe Kaart ’s Gravenhage
’s Gravenhage begint aan modernisering De bestuurlijke hoofdstad van Nederland heeft in 1858 al twee keer zoveel inwoners als een eeuw daarvoor, maar van moderne stadsontwikkeling is op deze kadastrale plattegrond van Den Haag nog weinig te zien. Bijzonder is dat van de kerken het dak is ingetekend.
8. ’s-Gravenhage
‘s Gravenhage als vroege winkelstad De toeristische plattegrond presenteert netjes alle officiële gebouwen, maar belangrijker is de caleidoscoop van bedrijfsgevels in de kaartrand: de afgebeelde bedrijven hebben waarschijnlijk meebetaald aan de productie van deze merkwaardige en vroege reclamekaart. Etalages kijken is een nieuw fenomeen, het begin van massaal ‘shoppen’.
9. Uitbreidingsplan ’s Gravenhage
Berlages plan voor ‘s Gravenhage Architect en stedenbouwkundige Hein Berlage heeft uitbreidingsplannen gemaakt voor verschillende Nederlandse steden: hij tekende plannen voor Groningen, Utrecht en Amsterdam(-Zuid). Zijn meest ingrijpende plan was echter dat voor ’s Gravenhage. Hoewel niet alles werd uitgevoerd bepaalde dit uitbreidingsplan de ruimtelijke ontwikkelrichting van Den Haag tot 1940. Hij wilde ook de…
10. Gemeente Eindhoven etc.
Eindhoven als verzameling dorpen De Amsterdamse architect Joseph Cuypers en de Eindhovense stadsarchitect Louis Kooken ontwerpen het eerste Algemeen Uitbreidingsplan voor ‘Groot-Eindhoven’. Zoals uit de naam van de kaart blijkt gaat de annexatie van omringende dorpen aan het plan vooraf, en volgt realisatie van het uitbreidingsplan pas na 1920. Het plan krijgt niet onder controle…
11. Gemeente Apeldoorn
Apeldoorn: het grootste dorp van Nederland De Woningwet 1901 bepaalt dat alle gemeenten groter dan tienduizend inwoners een uitbreidingsplan moeten maken. Apeldoorn maakt een globaal plan (1910). Van een ingeslapen koninklijke residentie groeit Apeldoorn daarna uit tot ‘het grootste dorp van Nederland’.
13. Utrecht Uitbreidingsplan
Waterlinie hindert uitbreiding Utrecht Voor Utrecht krijgt Hein Berlage de opdracht een uitbreidingsplan te ontwerpen, samen met directeur Publieke Werken L.N. Holsboer. Berlage is inmiddels een gelauwerd stedenbouwer. Utrecht ligt bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie, dus houdt het duo rekening met het schootsveld van de forten (zie de grijze cirkels). Stadsuitbreiding plannen zij noodgedwongen naar…
14. Gemeente Groningen
Ook Groningen moet groeien Dit plan voor de stad Groningen van directeur gemeentewerken H.P.J. Schut en zijn ‘adviseur’ Berlage is een echt structuurplan, met alleen infrastructuur en bouwblokken. Het plan fungeert bijna een eeuw later nog steeds als referentiepunt: in 2020 beroepen ontwerpers van het nieuwe Oosterparkkwartier zich erop.
15. London and Westminster
Londen moderniseert In de opkomende wereldhoofdstad Londen wordt een drastische ruimtelijke ingreep in de Londense haven gepland: de bouw van het West India Dock (rechts op de kaart). Met deze havens wordt de modernisering van de Londense haven ingeluid. De ingreep verdubbelt de beschikbare dokruimte in Engeland, waarmee Londen voortaan concurreert met Liverpool.
16. Religious Worship
Londen bidt, leert en drinkt De sociale onderzoeker en magnaat Charles Booth maakt rond 1900 zijn beroemde serie ‘armoedekaarten’ van Londen. Aan het eind van zijn project karteert hij de locaties van kerken, scholen, slijterijen en kroegen, en visualiseert zo hoe deugd en alcohol zich ruimtelijk tot elkaar verhouden. Duidelijk wordt dat armoede géén oorzaak…
17. Functional Analyses
‘Potato’ Map van Londen Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog schetsen stedenbouwkundigen John Forshaw en Patrick Abercrombie de gewenste naoorlogse ruimtelijke ontwikkeling van Londen. Wijken vormen samen een verzameling zelfvoorzienende eilanden met elk hun eigen karakter, gescheiden door groenzones en infrastructuur. Daar is door spectaculaire groei van het autoverkeer weinig van terechtgekomen.
18. Travaux de Paris
Parijs: moderniteit tegen revolutie Op initiatief van Napoleon III, de laatste monarch van Frankrijk, moderniseert Georges-Eugène Hausmann, de prefect van de hoofdstad, de Parijse stadsstructuur en het stratenpatroon. Napoleon III maakt daarvoor zelf de schetsontwerpen. Bij de publicatie van deze kaart (1867) is het werk grotendeels voltooid. De stad wordt gezien als een levend organisme…
19. Les égouts
Modern Parijs onder de grond Het moderne Parijs van 1900 heeft niet alleen eindeloze straten, maar ook een duizend kilometer lang rioolstelsel. Het unieke Parijse stelsel met zijn gigantische buizen is tegenwoordig een toeristische attractie. Ondanks de Franse neiging tot staatsinterventie en centralisering wordt het Parijse stelsel in vergelijking met andere wereldsteden relatief laat aangelegd.
20. Plan von Berlin
Premodern Berlijn In vergelijking met andere Europese hoofdsteden is Berlijn begin 19e eeuw een kleine stad, met 175.000 inwoners zelfs kleiner dan Amsterdam. Goed herkenbaar zijn de middeleeuwse kern en de renaissancestad, die zonder veel verband aan elkaar geplakt lijken.
21. Pharus-Plan
Bouwregelgeving tegen wildgroei in Berlijn Begin 20e eeuw is Berlijn een ‘boomtown’, een rap uitdijende stad. De agglomeratie telt inmiddels bijna drie miljoen inwoners en is daarmee na Londen, New York en Parijs de vierde stad van de wereld. Door chaotische groei reikt de stad al snel tot ver over de historische grenzen. Met sterk…
22. Environs de Moscou
Moskou: machtscentrum in ontwikkeling Tsaar Peter benoemt Sint-Petersburg in 1712 tot hoofdstad, maar Moskou blijft een belangrijke stad en het symbool van de oosters-continentale oriëntatie. Vanuit het Kremlin (de eerste stadsmuur) ontwikkelt de stad zich als het machtscentrum van het gebied Moskovië, dat vanaf 1721 Rusland heet. In 1856 groeit de stad over zijn derde…
23. Moscow’s Land Categories
Moskou, Europa’s grootste metropool In 2012, nog vóór de herverkiezing van Poetin als Ruslands president, wordt het internationaal opererende Rotterdamse ontwerpbureau OMA door het Moskouse stadsbestuur uitgenodigd voor een ontwerpwedstrijd tussen tien bedrijven. Het doel: controle over de ruimtelijke ontwikkeling van Groot-Moskou. OMA bepleit een multipolaire uitbouw van Europa’s grootste metropool, en beweegt daarmee weg…
24. Le Kaire
Caïro als premoderne stad Het monumentale Description de l’Egypte is een verzameling rijk geïllustreerde observaties en onderzoekingen van 160 geleerden en ingenieurs tijdens de Napoleontische bezetting van Egypte (1798-1801). Deze paginagrote ets presenteert een fascinerende plattegrond van de stad rond 1800 – Caïro telt dan 300.000 inwoners – en is op het westen georiënteerd.
25a,b. Greater Cairo
Caïro als wereldmetropool Groot-Caïro is na Lagos (Nigeria) de grootste metropool in Afrika en het grootste stedelijke gebied in het Midden-Oosten. In 2018 omvat de hoofdstad 22 miljoen inwoners – 70 keer zoveel als rond 1800. Op beide uitsnedes is het gehele gebied rond Caïro te zien: van de internationale luchthaven in het noordoosten tot…
26. Tokyo
Tokyo net voor de modernisering Deze ‘Fuku geschilderde plattegrond van Tokyo’ dateert van Meiji 3, het 3e jaar van de regeerperiode van keizer Meiji, dat is 1855. Het is een deels aangevulde herdruk uit 1879. De kaart lijkt al verrassend veel op Europese stadsplattegronden: een plat vlak, straten, gebouwen met nummers, nieuwe ontwikkelingen in rood….
27. Tokyo Aera
Tokyo als modern design Zelfs met de slimste ontwerpmethoden om het onder- en bovengrondse spoornetwerk te schematiseren ontstaat in de grootste metropool ter wereld een bijna onoverzichtelijke lijnenbrij. Dit is dan ook een schematische kaart van bijna al het openbare zware railvervoer in Groot-Tokyo: een megametropool van 35 miljoen inwoners met een netwerk van bijna…
