De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren zeventig betekende ook een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Deze vrije vormgeving van zelf producerende ontwerpers zou rond 1980 een nieuwe bijdrage aan het Nederlandse ontwerplandschap vormen.
Die Nederlandse traditie van vrije vormgeving of auteursdesign had ook een oorsprong in de studiobeweging die op het gebied van glas, keramiek en textiel een nieuwe vrijheid van de ambachtskunsten voorstond. Op die manier ontstond ook een spanningsveld: aan de ene kant was er het unieke object, gericht op galeries en musea. Aan de andere kant hadden veel ontwerpers de ambitie om een democratisch en moreel goed product voor een groot publiek te vervaardigen. Dit resulteerde soms ook in de suggestie van serieproductie door middel van een industrieel uiterlijk van het handmatig vervaardigde ontwerp.
De moderne Nederlandse ontwerpers toonden interesse voor ambachtelijk vervaardigde producten en kleine series, maar ook voor hard core industrial design dat slechts in een enkel geval ook massaproductie betrof. Ontwerpers als Bruno Ninaber van Eyben (1950) en Gijs Bakker (1942) ontwierpen producten als unicum, in kleine oplagen en in grote series.
“Toen ik de Licht-Raum-Modulator van László Moholy-Nagy en de producten van het Bauhaus in het Van Abbemuseum zag, wist ik welke kant ik op moest. Geen unieke stukken, maar serieproducten, ontwerpen waaraan steeds wat te verbeteren valt en onderzoek mogelijk is.” — Bruno Ninaber van Eyben, ontwerper (2019)
(Contrapunt)
De ambitie van de overheid om Nederland na de Tweede Wereldoorlog om te vormen tot een industriële samenleving, bleek in de loop van de jaren zestig steeds minder realistisch te zijn. De textielindustrie vertrok uit Nederland, de auto-industrie bleef beperkt van omvang en de grootschalige meubelindustrie decimeerde of ging failliet. Het gebrek aan industriële opdrachtgevers betekende een gebrek aan mogelijkheden voor de ontwerpopleidingen die sinds halverwege de jaren vijftig voor de nieuwe industrie waren opgericht. Veel ontwerpers bleven als eenmansbedrijfjes werkzaam, maar vanaf respectievelijk 1962 en 1963 zouden Teldesign in Den Haag en Total Design in Amsterdam met een multidisciplinair team te werk gaan.
Hoewel een integrale ontwerpopdracht van liefst ruimtelijke, product- en grafische vormgeving het gedroomde uitgangspunt was, zouden beide ontwerpbureaus hoofdzakelijk bedrijfsstijlen en corporate identities als opdrachten krijgen. In de jaren tachtig ontstond een nieuwe generatie grotere full service ontwerpbureaus als Landmark te Rotterdam en NPK (Ninaber, Peters, Krouwel) te Leiden, beide grotendeels met ontwerpers afkomstig van de TU Delft.
Meer hoofdstukken
Het model: Joost Baljeu en Theo van Doesburg
In de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. Joost Baljeu verkende deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg.
De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Vanaf de jaren zestig ontstond er door modernistische adviseurs een gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen grote staatsbedrijven als de PTT en de Staatsuitgeverij. Met name de PTT wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De woningbouw: opvoeding in de architectuur
De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Er was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte en goede werkomstandigheden zouden vanzelfsprekend leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
Het landschap
De Oosterscheldekering in 1986 was de afronding van het Deltaplan, en betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap. In deze periode werd het landschap ook steeds meer voor recreatieve doeleinden gebruikt – met de experience parken van Center Parcs als resultaat.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De luchthaven: Schiphol, etalage voor de wereld
Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
