De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Ook in Nederland bestond geen centraal vormgevingsinstituut dat met behulp van bepalingen en handleidingen eenvormigheid nastreefde. De architectuur kende weliswaar de rijksbouwmeester, maar die kreeg zeker tijdens en na het rijksbouwmeesterschap van Wim Quist (1930) van 1975-1979 vooral een regisserende functie. Toch ontstond er een min of meer gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen sommige grote staatsbedrijven – waaronder de PTT, de Staatsuitgeverij en enkele ministeries.
Restaurant expeditieknooppunt van PTT Amsterdam. Ontwerp Peter Struycken en André Volten, 1964.
Dit kwam vooral door de invloed van modernistische adviseurs op die bedrijven, in subsidiefondsen, commissies, prijsvraagjury’s en soms op persoonlijk vlak op bestuurders en politici. De ontwerper Benno Premsela (1920-1997) en de kunsthistoricus Hein van Haaren (1930-2014) waren bijvoorbeeld een leven lang betrokken bij de keuze van ontwerpers en kunstenaars in het publieke domein.
Met name het PTT (Post, Telefoon, Telegraaf)–bedrijf wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren. In heel Nederland waren de verschillende uitingen van post, telefonie en girodienst te herkennen: de rode kleur werd gebruikt voor post, groen voor telecommunicatie en blauw voor betaalverkeer. Het Expeditieknooppunt dat PTT in 1976 in Groningen bouwde en ontwikkelde werd een modernistisch Gesamtkunstwerk. Bob Bonies (1937) combineerde daar een heldere huisstijl met abstracte beeldende kunst. Zo realiseerde hij een vorm van ‘kleurbeelding’ en totaalkunst die samenvloeide met het dagelijks leven, sterk gelijkend op wat ooit de kunstenaars van De Stijl beoogden.
“Mijn keuze van vorm en kleur is niet gebaseerd op een wetenschappelijke theorie, maar op de persoonlijke ervaring die ik opdoe bij de confrontatie met vorm en kleur en ik wil in mijn werk geen bepaalde toevallige gemoedstoestand of situatie tot uitdrukking brengen. Ik maak wat direct herkenbaar is, en vermijd onduidelijkheden.” — Bob Bonies, kunstenaar-ontwerper (1976)
(Contrapunt)
De Dienst Esthetische Vormgeving PTT adviseerde over de meeste uitingen van het bedrijf. Architectuur en inrichtingen van postkantoren, maar ook de grafische vormgeving van formulieren vielen onder de dienst. Het opvallendste van de Dienst waren zonder twijfel de opdrachten die het gaf op het gebied van vormgeving en beeldende kunst. Voor PTT legde de dienst een eigen kunstcollectie aan, waarvan werken op vele plaatsen in het bedrijf te zien waren.
De meest prestigieuze culturele opdracht was wellicht de vormgeving van postzegels. De dienst nodigde meerdere malen per jaar ontwerpers uit om ter gelegenheid van actuele gebeurtenissen of herdenkingen zegels te ontwerpen. Een beetje ironisch was wel dat PTT met een strikt commerciële intentie de zegels vooral voor een verzamelaarspubliek in stand hield. Maar voorop stond de verspreiding van kunst onder een heel groot gedeelte van de bevolking.
“Deze [kunstbeleving] hoeft niet voorbehouden te blijven aan kleine groepen die zich de moeite getroosten musea en kunstgalerijen te bezoeken en hun weg in het veelsoortig kunstgebeuren te vinden. Daar [bij de dienst] heb ik met mijn medewerkers de overtuiging kunnen uitdragen, dat kunst en vormgeving krachten zijn die in de samenleving – en niet ernaast – het menselijk bestaan rijker en dieper kunnen maken.” — Hein van Haaren, directeur Dienst Esthetische Vormgeving PTT (1971)
Meer hoofdstukken
Het model: Joost Baljeu en Theo van Doesburg
In de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. Joost Baljeu verkende deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De ontwerper: van zelfproductie tot industrie
De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren 70 betekende een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Er ontstond een spanningsveld tussen het unieke museum-object, en de ambitie van ‘moreel’ ontwerp voor een groot publiek.
De woningbouw: opvoeding in de architectuur
De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Er was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte en goede werkomstandigheden zouden vanzelfsprekend leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
Het landschap
De Oosterscheldekering in 1986 was de afronding van het Deltaplan, en betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap. In deze periode werd het landschap ook steeds meer voor recreatieve doeleinden gebruikt – met de experience parken van Center Parcs als resultaat.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De luchthaven: Schiphol, etalage voor de wereld
Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
