Als weinig andere landen in de wereld investeerde de Nederlandse overheid op grote schaal in de kwaliteit van de woningbouw. De Woningwet in 1901 was een belangrijk begin. Deze bevatte bijvoorbeeld voorschriften voor overheidsdeelname in woningbouwcorporaties, of richtlijnen voor woningbouw op het gebied van kwaliteit en hygiëne. De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Steeds was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte (en ook dito werkomstandigheden) zouden als vanzelf, zo was de gedachte, leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
Herman Hertzberger, Woonzorgcentrum De Overloop te Almere, zoals gefotografeerd voor de voorpagina van The Architectural Review van april 1985.
Vanaf de jaren zestig werd de relatie tussen verhuurders en huurders van woningen zakelijker en minder ideologisch geladen, maar in de architectuur bleef een sterk element van ethisch ontwerpen aanwezig. De architecten die zich grofweg tussen 1959 en 1969 binnen het tijdschrift Forum organiseerden – waaronder Dirk Apon (1926-2002), Aldo van Eyck (1918-1999) en Herman Hertzberger (1932) – namen de woningbouw als belangrijkste architectuuropdracht. Zij verdiepten zich in de sociale en psychologische invloed van de leefomgeving. In deze periode ontwikkelde zich een grootschalige (sociale) woningbouw die het beoogde egalitaire karakter van de Nederlandse samenleving belichaamde.
De Peperklip van Carel Weeber. Foto: Maarten van de Biezen © Holland Luchtfoto.
(Contrapunt)
Het sluitstuk van deze sociale woningbouw was de architectuur van Carel Weeber (1937), die zeer veel opdrachten voor woningbouw kreeg, maar weigerde de gangbare progressieve ideeën over de woonomgeving te onderschrijven. Het modernisme met zijn sociale en psychologische inslag begon hij meer en meer staatsarchitectuur te vinden en hij verwierp de aanname dat de omgeving van morele invloed zou zijn op de gebruiker. De alles absorberende aandacht voor woningbouw stond volgens hem ook andere interesses en een blik op de wereld in de weg. Vanaf 1989 nam de overheid afscheid van een directe bemoeienis met de woningbouw. Als gevolg daarvan verzelfstandigden de corporaties en ontstond er een veel vrijere woningmarkt.
“Het probleem met die stroom woningbouwopdrachten was wel, dat als je eenmaal in die woningbouwtredmolen zat, je er nooit meer uitkwam. Het was ook een typisch Nederlandse problematiek, van aansluiting op internationale discussies was geen sprake meer [… …] Als ik Amerikaan was geweest, dan was ik waarschijnlijk bij een bureau als SOM gaan werken, dat is even wat anders dan dat trutten in die Nederlandse woningbouw.” — Carel Weeber, architect (2005)
Meer hoofdstukken
Het model: Joost Baljeu en Theo van Doesburg
In de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. Joost Baljeu verkende deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg.
De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Vanaf de jaren zestig ontstond er door modernistische adviseurs een gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen grote staatsbedrijven als de PTT en de Staatsuitgeverij. Met name de PTT wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De ontwerper: van zelfproductie tot industrie
De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren 70 betekende een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Er ontstond een spanningsveld tussen het unieke museum-object, en de ambitie van ‘moreel’ ontwerp voor een groot publiek.
Het landschap
De Oosterscheldekering in 1986 was de afronding van het Deltaplan, en betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap. In deze periode werd het landschap ook steeds meer voor recreatieve doeleinden gebruikt – met de experience parken van Center Parcs als resultaat.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De luchthaven: Schiphol, etalage voor de wereld
Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
