In 1986 werd live op televisie de feestelijke ingebruikname van de Oosterschelde stormvloedkering uitgezonden. Het was het grootste onderdeel van het Deltaplan, dat naar aanleiding van de watersnoodramp in 1953 voor de bescherming van Zeeland en Zuid-Holland was ontwikkeld. Het Deltaplan betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap, samen met de afronding van een grootschalige ruilverkaveling van de landbouw in de jaren zeventig.
De Oosterscheldekering. Foto via Beeldbank Rijkswaterstaat.
“Het land was kwetsbaar en overgeleverd aan de willekeur van het water. [… …] Wij kunnen met vertrouwen leven in dit gebied. Maar we kunnen er niet leven zonder waakzaamheid. [… …] Met het Delta-project is een grootse en technisch indrukwekkende verdedigingslinie tot stand gebracht. Naar menselijke berekening kan deze de natuur, ook in haar meest extreme ogenblikken, bedwingen.” — H.M. Koningin Beatrix (1986)
Begonnen bij de drooggemalen polders in de zestiende en zeventiende eeuw, was Nederland van een moeras ontwikkeld in een kunstmatig en gedeeltelijk geometrisch gevormd land, met een hoge mate van menselijke controle over de natuur. Die controle over de natuur was in de eerste plaats bedoeld ter verbetering van de veiligheid en de optimalisatie van het gebruik van de grond voor landbouw, veeteelt en woningbouw en van het water voor scheepvaart en visserij. Die ontwikkeling maakte op zijn beurt de weg vrij voor intensieve veehouderij en grootschalige kassenbouw, voor industriële fish farms en windmolenparken op zee.
(Contrapunt)
Maar gaandeweg, met de watersnoodramp in 1953 verder weg in de herinnering en met het stijgen van de koopkracht, werd het landschap ook voor andere manieren van consumptie gebruikt. Recreatiegebieden werden verder ontwikkeld tot experience parken, er kwam ruimte voor luxueuze vakanties in eigen land met parken met huisjes en allerlei voorzieningen.
De overheid had vanaf de jaren twintig zorggedragen voor recreatiefaciliteiten, maar nu namen bedrijven als Sporthuis Centrum/Center Parcs de ontwikkeling daarvan ter hand. Door hun toedoen werd de wat saai bevonden Nederlandse natuur aangevuld met golfslagbaden, tropische zwemparadijzen, knuffelmuren en wildwaterglijbanen. Die nieuwe maakbaarheid werd aan het einde van de jaren tachtig ook van overheidswege geformuleerd: veelzeggend kreeg in 1989 het Ministerie van Landbouw en Visserij ook natuurbeheer en recreatie als een nieuwe hoofdtaak. In 1990 introduceerde dit ministerie de ‘Ecologische Hoofdstructuur’ (EHS): een plan voor een landelijk netwerk van verbonden natuurgebieden, met het ecoduct als opmerkelijk nieuw type bouwwerk.
Vakantiepark De Eemhof, Zeewolde. Ansichtkaart uitgegeven door Centerparks.
Meer hoofdstukken
Het model: Joost Baljeu en Theo van Doesburg
In de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. Joost Baljeu verkende deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg.
De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Vanaf de jaren zestig ontstond er door modernistische adviseurs een gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen grote staatsbedrijven als de PTT en de Staatsuitgeverij. Met name de PTT wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De ontwerper: van zelfproductie tot industrie
De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren 70 betekende een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Er ontstond een spanningsveld tussen het unieke museum-object, en de ambitie van ‘moreel’ ontwerp voor een groot publiek.
De woningbouw: opvoeding in de architectuur
De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Er was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte en goede werkomstandigheden zouden vanzelfsprekend leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De luchthaven: Schiphol, etalage voor de wereld
Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
