Direct na de Tweede Wereldoorlog was de moderne kunst in de ban van een primitief antwoord op de verschrikkingen van de oorlog. Expressionistische kunst als Cobra en het primitivisme van bijvoorbeeld Jean Dubuffet riepen het innerlijke kind wakker en bestreden het formalisme, de bourgeoiscultuur en de technologie die volgens hun aanhangers tot Auschwitz hadden geleid.
Pas in de tweede helft van de jaren vijftig ontstond een nieuwe belangstelling voor de abstracte avant-garde van de jaren twintig, de pseudo-machine style van het Bauhaus en de universele totaalkunst van De Stijl. In het tijdschrift Structure (1958-1964) verkende Joost Baljeu (1925-1991) deze erfenis en raakte in de ban van de multidisciplinaire kunstenaar en voorman van De Stijl, Theo van Doesburg (1883-1931), waarover hij in 1972 een internationaal boek publiceerde.
“Van Doesburg’s architectural models and theories opened up the road for the development of the future. Finally, if a lesson can be drawn from Van Doesburg’s approach, it is that first and foremost the artist’s life as a creative process rather than the production of many works of art. In this respect Theo van Doesburg can also be considered to represent an extremely modern man.” — Joost Baljeu, kunstenaar en ontwerper (1972)
Joost Baljeu, One Family House, 1962.
(Contrapunt)
De Stijl bleef voor velen in de jaren zeventig en tachtig het inspirerende voorbeeld van een eigen Nederlandse avant-garde en werd door kunsthistoricus Hans Jaffé zelfs de enige Nederlandse bijdrage aan de moderne kunst genoemd. Uiterst aanvechtbaar natuurlijk, maar het tekent de belangstelling voor de progressieve mentaliteit van De Stijl in deze periode. Tegelijkertijd raakte deze alternatieve houding, paradoxaal genoeg, algemeen gevestigd en namen veel ontwerpers, opdrachtgevers en de overheid zonder veel discussie deze moderne traditie als leidende artistieke richting.
In de jaren tachtig hield men zich bezig met de restauratie, herbouw en zelfs nieuwbouw van de weinige De Stijlgebouwen als symbolen van een progressieve Nederlandse ontwerpcultuur. De eensgezindheid waarmee ontwerpers, critici, uitgevers, overheden en subsidiecommissies het modernisme van het interbellum omarmden, kreeg onmiskenbaar nostalgische trekjes. Aan het einde van dat decennium sprak de criticus Hans van Dijk tijdens een congres in Delft veelzeggend over een ‘onderwijzersmodernisme’: de moderne ontwerptraditie die dan vrijwel kritiekloos op architectuur- en ontwerpopleidingen werd doorgegeven. Nog diezelfde dag serveerde architect Rem Koolhaas het Rietveld Schröderhuis (1924) af als ‘de gesublimeerde zigeunerwagen van het modernisme’.
In 1986 werd aan de Mauritsweg in Rotterdam een door Carel Weeber ontworpen replica van de voorgevel van Café De Unie gebouwd. Het oorspronkelijke, door J.J.P. Oud ontworpen gebouw aan het Calandplein werd op 13 mei 1940 gebombardeerd. Foto Peter Horree.
Meer hoofdstukken
De overheidsdienst: de Dienst Esthetische Vormgeving PTT
Vanaf de jaren zestig ontstond er door modernistische adviseurs een gelijkgestemde moderne culturele ambitie binnen grote staatsbedrijven als de PTT en de Staatsuitgeverij. Met name de PTT wist zichzelf overal zichtbaar te maken, door inzichten uit de moderne marketing met hedendaagse beeldende kunst te combineren.
De school: nieuwe designopleidingen in Delft en Arnhem
Op 7 februari 1969 kreeg de Technische Hogeschool ministeriële goedkeuring voor de nieuwe studierichting Industriële Vormgeving. Hoogleraar Van der Grinten spoorde zijn studenten aan tot een probleemanalytische houding, door kennis te vergaren over productietechnieken en aandacht te hebben voor de gebruikskwaliteit van de producten.
De ontwerper: van zelfproductie tot industrie
De beperkte ontwikkeling van de Nederlandse industrie vanaf de jaren 70 betekende een gedwongen vrijheid voor jonge ontwerpers die vaak met kleine series handmatig vervaardigde producten een nieuwe werkwijze ontwikkelden. Er ontstond een spanningsveld tussen het unieke museum-object, en de ambitie van ‘moreel’ ontwerp voor een groot publiek.
De woningbouw: opvoeding in de architectuur
De woningbouw na de Tweede Wereldoorlog werd gekleurd door schaarste en grootschalige volkshuisvesting. Er was in de sociale woningbouw een element van volksopvoeding aanwezig: goede woningen met voldoende buitenruimte en goede werkomstandigheden zouden vanzelfsprekend leiden tot zowel mentaal als fysiek gezonde burgers.
Het landschap
De Oosterscheldekering in 1986 was de afronding van het Deltaplan, en betekende het einde van een tijdperk van het maakbare Nederlandse landschap. In deze periode werd het landschap ook steeds meer voor recreatieve doeleinden gebruikt – met de experience parken van Center Parcs als resultaat.
De internationale kunsttentoonstelling: Slothouber & Graatsma op de Biënnale van Venetië
Nederland kent een interessante geschiedenis als het gaat om de vertegenwoordiging tijdens internationale presentaties. De kans om ons land te presenteren tijdens wereldtentoonstellingen en internationale kunst- en architectuurbiënnales, politieke topbijeenkomsten en zelfs Olympische Spelen, roept telkens de vraag op wie of wat willen we zijn.
De galerie: Galerie Swart, huiskamer van het modernisme
Een galerie voor moderne kunst was aan het begin van de jaren zestig in Nederland nog een bijzonderheid. De Amsterdamse galerie van Riekje Swart opende in 1964 en bracht kunst die zich sterk afzette tegen de individuele expressie. Kunstenaars als Bob Bonies, Ad Dekkers en André Volten exposeerden veelvuldig met conceptueel werk dat zich richtte op een ordening van geometrische vormen.
De luchthaven: Schiphol, etalage voor de wereld
Geen project werd zozeer het uithangbord van het moderne Nederland als de luchthaven Schiphol in de buurt van Amsterdam. Van een eenvoudig vliegveld met beperkte faciliteiten wilde de directie met een totaal nieuw ontwerp aansluiten bij het groeiende internationale luchtverkeer.
De publieke ruimte: kunst in de publieke ruimte
In de loop van de jaren zestig bemoeide de overheid zich steeds meer met de kunsten, door middel van subsidies, beurzen en opdrachten voor ontwerpers en kunstenaars. Maar in de praktijk vond het nieuwe overheidsbeleid eerst maar moeilijk zijn weg. Dat is goed te zien aan de verwerving en plaatsing van het Picasso’s beeld Sylvette in Rotterdam.
Het museum: vormgeving en debat in het Stedelijk Museum Amsterdam
Tot begin jaren tachtig speelde het Stedelijk Museum Amsterdam dankzij directeur Willem Sandberg een belangrijke rol in het debat over de vormgeving. Sandberg was zelf grafisch ontwerper en overtuigd van de mogelijkheden om design, via het museum, een onderwerp te maken van maatschappelijk belang.
De wereldtentoonstelling: het Nederlandse paviljoen te Osaka 1970
Het Nederlandse paviljoen, naar ontwerp van Jaap Bakema en youngster Carel Weeber, bestendigde de exclusieve oude banden van ons land met Japan, stond in het teken van de technische vooruitgang van ons land, het logistieke karakter van onze economie en de voor velen verbazingwekkende ligging onder de zeespiegel.
