Schoolwandkaart van Nederland
Eind 19e eeuw maakt de ontwikkeling van de lithografie het mogelijk om gekleurde vlakken te drukken. Op deze schoolkaart van hoofdonderwijzer C.A.C. Kruyder uit Zwolle is de zee groen en het land zwart. De donkere, onheilspellende uitstraling van deze wandkaart wordt enigszins verlicht door provinciegrenzen wit te stippelen, de rivieren en meren in lichtgroen weer te geven, en spoorwegen rood en steden in geel te markeren. De hoofdkaart is voor de leerlingen in de klas een ‘blinde kaart’, voor de onderwijzer staan de namen als geheugensteuntje op het inzetkaartje rechtsonder. Dergelijke schoolkaarten zijn onmisbaar voor de vorming van een nationale identiteit. Door veelvuldige herhaling van de nationale kaarten in allerlei soorten en maten wordt de ruimtelijke opdeling van landen per politieke autoriteit vanzelfsprekend en worden grenzen tussen staten tot een ‘tweede natuur’.
C.A.C. Kruyder, Schoolkaart van het Koninkrijk der Nederlanden, Zwolle 1905. Collectie ‘De Wereld aan de Wand’, 176 x 149 cm.
Meer hoofdstukken
1. Carte comparative
Belgique en Nederlanden Eeuwenlang vormen ‘de Nederlanden’ en ‘de Lage Landen’ Germaanse synoniemen voor het romaanse ‘Belgica’ of ‘Belgique’ en ‘Pays-Bas’. Op deze kaart uit 1837, die identiek is aan de versie uit 1827, is dat nog steeds zo. Alleen een inzetkaartje linksboven verwerkt de Belgische opstand (1830) en vervangt ‘Pays-Bas’ door ‘Belgique’ en ‘Hollande’.
2. Koningrijk der Nederlanden
Wandkaart van het Koningrijk Midden 19e eeuw doet de wandkaart zijn intrede in het klaslokaal. De handgekleurde kaart toont de elf provincies, met de provinciale en arrondissementshoofdsteden, de kleinere steden, dorpen en gehuchten, en de land- water- en spoorwegen. Ook zien we de Nederlandse koloniën en het Groothertogdom Luxemburg dat tot 1890 een personele unie…
4a,b. Preussen-Atlas
Koninkrijk Pruissen Binnen lichtblauwe grenzen toont de overzichtskaart van de Atlas des Königreichs Preussen het Pruisische rijk na het Congres van Wenen (1815), dat Pruissen grote gebieden van met name het westen van ‘Duitsland’ heeft. Om verwarring te voorkomen ziet u hier ook een vergelijkbaar kaartbeeld van de periode 1815-1861 uit de Preussen-Atlas, die met…
5. Königreiche Bayern
Koninkrijk Beieren Deze moderne statistische kaart accentueert de districten met hun bestuurlijke en militaire hoofdplaatsen, maar geeft de hoofdstad München de meeste instantiesymbolen. Deze praktische kaart bevordert daarmee de ruimtelijke identificatie van de Beierse bevolking met het nieuwe koninkrijk, met haar moderne bestuurlijke indeling en functieverdeling.
6. Sprachkarte von Deutschland
Taalkaart van Duitsland In 1834 stelt Karl Bernhardi, bibliothecaris te Kassel, aan landelijke historische verenigingen voor een taalkaart van de Duitse natie te maken. In het romantischnationalisme bepaalt de geschiedenis van een volk in hoge mate de ontwikkeling van hun nationaal bewustzijn, en een culturele eenheid is vooral af te lezen aan de gemeenschappelijke taal….
7. General-Gouvernement Elsass
Duits-Franse taalgrens in de Elzas Deze kaart maakt onderscheid tussen regio’s waar Duits of Frans als moedertaal wordt gesproken en signaleert gemengde tussengebieden. De annexatie van de Elzas door Bismarck en de Duitse staten wordt hier gelegitimeerd op basis van ‘taalkundige mensenrechten’.
8. Burau-Karte
Kantoorkaart van het Duitse Rijk Deze wandkaart, die als zestien gratis bijlagen bij Henzes Illustriertem Anzeiger verschijnt, presenteert het Duitse Keizerrijk zoals het in januari 1871 in de spiegelzaal van Versailles werd gesticht. De kaart bedient echter ook liberale kringen door zich te focussen op industrie en handel.
9. Fremde Volksstämme
Vreemde volksstammen in het Duitse Rijk De geograaf en cartograaf Paul Langhans is gangmaker voor een etnocentrische geopolitiek. Dat blijkt ook uit deze kaart die primair de overwegende taal onderscheidt en secundair de religie markeert in protestant (helder) en katholiek (grijzig). Niet-Duitstalige meerderheden, hier ‘vreemde volksstammen’ genoemd, moeten maar assimileren.
10. Karte der Balkanhalbinsel
Etnografische kaart van de Balkan Etnografische kaarten van de Balkan kennen grote verschillen, afhankelijk van de maker en het land van herkomst. De keuze van de relevante taaldata (moedertaal, schooltaal, kerktaal, markttaal of officiële taal) hangt af van de gebiedsaanspraken die daarmee gelegitimeerd kunnen worden. Vooral rond Ottomaans Macedonië botsen zulke ideologische visies. De kaart…
11. Situationsplan Sarajevo
Plattegrond van Sarajevo Met de Eerste Wereldoorlog komt einde aan een stabiele periode in Europa. Op deze plattegrond van Sarajevo markeert de rode X de plek waar de Bosnische Serviër Gavrilo Princip op 28 juni 1914 een aanslag pleegt op aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw Sophie. Een maand later valt Oostenrijk-Hongarije ter vergelding Servië…
12. Belgien
België in 1914 Deze militaire overzichtskaart, met enkele aantekeningen over oprukkende Duitse troepen, benadrukt het militaire belang van de forten rond Antwerpen, Namen en Luik. België wordt verslagen op de Westhoek bij de rivier de IJzer na.
13. l’Attaque
Vastlopen van bewegingsoorlog Deze postkaarten gaan over het verlengen van het front en het vastlopen van de Duitse bewegingsoorlog in Noord-Frankrijk in 1914. Keizer Wilhelm en de Franse opperbevelhebber Joffre verbeelden de verschillende veldslagen door middel van een vuistgevecht.
14. Humoristische Karte
Duitse propagandakaart 1914 Deze complexe Duitse propagandakaart van eind 1914 geeft vermakelijke typeringen van het begin van de Eerste Wereldoorlog in Europa. Maar het lachen om dergelijke cartoonkaarten zal veel mensen spoedig vergaan.
15a,b. Venezia Tridentina
Südtirol of Alto Adige Deze etnisch-linguïstische kaart legitimeert de Italiaanse aanspraken op het gebied tussen hun bestaande (rode) grens en de ‘natuurlijke’ (bruine) grens die over de waterscheiding loopt. Daar zou de meerderheid van de bevolking Italiaans spreken (roze). De ‘Tiroler Volksbund’ wil volgens dit propagandakaartje ook ‘de Zeven Gemeenten’ met haar Hoogduitse taal (het…
16. So steht der Krieg!
Zo staat de oorlog ervoor De pamfletkaarten ‘Zo staat de oorlog ervoor’ worden elke twee weken uitgegeven in opdracht van het Duitse leger. De voorkant van dit exemplaar van eind juli 1915 meldt bovenaan recente gevechten aan het westfront en aan het oostfront. Het verloop van de fronten is met datumlijnen te volgen.
17. Belgium
Opblazen heuveltoppen onder Ieper Op deze overzichtskaart (1:40.000) is Ieper prominent in beeld; het dorp Passendale/Passchendaele ligt ten noordoosten van de frontstad. Het Britse leger begint met een succesvolle aanval op de heuvelrug ten zuiden van Ieper, van waaruit Duitse artillerie de omgeving domineert. Engelse mijnwerkers graven hier diepe tunnels en op 7 juni 1917…
18. Waterdamhoek
Kaart van de verwachte tegenaanval Britse officieren verkennen hier waar, wanneer en met welke eenheden de vijand terug zou kunnen slaan. Op deze kaart (1:20.000) van zo’n potentieel Duits tegenoffensief op 1 oktober 1917 worden loopgraven en versterkte posten in rood aangegeven. Passendale staat bovenaan in het midden.
19. Army Barrage Map
Kaart van de hel bij Passendale In oktober 1917 worden nieuwe aanvallen richting Passendale voorbereid als Canadese, Australische en Nieuw-Zeelandse troepen het Britse leger versterken. Spervuur vanuit de artillerielinie moet, over de eigen infanterie heen, obstakels en vijandelijke soldaten uitschakelen. De infanterie hoeft dan slechts verwoeste grond te bezetten. Zo’n aanval moet over de hele…
20. Plan Directeur Ypres
Geallieerde en Duitse loopgraven Deze geheime kaart (1:20.000) van september 1918 toont zowel de Duitse (blauw) als de geallieerde (rood) loopgraven in overdruk, en mag dus niet aan het front zelf worden gebruikt. Als Duitsland na de Russische revolutie vijftig oostfront-divisies vrijmaakt en die snel naar het westfront verplaatst, weet generaal Ludendorff met een lenteoffensief…
21. German Alliance
Zelfbeschikkingsrecht der volkeren In Londen verschijnt deze propagandakaart als reactie op het plan van de Amerikaanse president Wilson. Die drukt in Versailles namelijk een herschikking van de kaart van Europa door op basis van het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren binnen de tirannieke grootmachten van Midden-Europa en het Midden-Oosten.
22. Belges!
Aanspraken van Groot-België Het ‘Comité de Politique Nationale’ wil met haar Groot-België de gebiedjes inlijven van de Zuidelijke Nederlanden die twee eeuwen daarvoor naar Pruisen waren gegaan. Daarnaast moeten Luxemburg, Nederlands-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen ‘terug’ naar België. Het Verdrag van Versailles honoreert van al die aanspraken alleen Eupen-Malmedy.
23. Az ezeréves Magyarország
Hongarije valt uiteen Deze beweegbare prentbriefkaart ‘Het duizend jaar oude Hongarije’ treurt om het uiteenvallen van de veelvolkerenstaat Oostenrijk-Hongarije na de Eerste Wereldoorlog. Dit trauma spookt nog steeds in het collectieve geheugen, want de kaart wordt in Hongarije nog steeds herdrukt.
24. Etnografische kaart Hongarije
Etnografische kaart van Groot-Hongarije Deze etnografische kaart van Groot-Hongarije is ontworpen door Károly Kogutowicz, hoogleraar geografie in Budapest. Het criterium voor de indeling is de taal die men het beste spreekt. Zij toont niet alleen waar welke taal overwegend wordt gesproken, maar ook de bevolkingsdichtheid (hoe intenser de kleur, des te groter de dichtheid). Toch…
