Op het snijvlak van duurzaamheid en design

De mode staat in de top 5 van meest vervuilende industrieën. Nu grondstoffen steeds verder uitgeput raken en het bewustzijn rondom duurzame consumeren en produceren steeds verder groeit, worden we uitgedaagd om na te denken over duurzamere materialen. Ook in de mode wordt daar al volop mee geëxperimenteerd. Denk aan appelleer – gemaakt van resten uit de appelindustrie. Of mycelium – gemaakt van het wortelstelsel van schimmels. Sommigen staan nog in de kinderschoenen, anderen zijn al niet meer weg te denken uit de winkelschappen.

Maar duurzame keuzes gaan altijd gepaard met moeilijke afwegingen. Waar plantaardig leer als alternatief voor dierlijk leer wellicht de meest milieuvriendelijke optie is, ontkom je er bijvoorbeeld niet altijd aan om nog steeds gebruik te maken van synthetische materialen, zoals plastic. Ook blijft in de mode esthetiek een belangrijke factor en daarmee ook de afweging: hoe verhoudt het design zich tot de duurzaamheid? In dit artikel neem ik je mee in de mogelijkheden van alternatieven voor dierlijk leer en welke afwegingen daarbij komen kijken.

Appelleer: afvalresten uit de appelindustrie
Appelleer bestaat voor minimaal de helft uit restanten uit de appelindustrie. Denk aan de klokhuizen en schillen – daarin zitten de sterkste vezels om mee te werken. Om uiteindelijk tot het materiaal appelleer te komen, ondergaat het verschillende processen. De fruitresten worden gemixt, gekookt, gedroogd en afgebakken tot flexibele leerlappen. Wanneer de substantie nog een kneedbare brei is, worden er componenten aan toegevoegd om het product steviger te maken. Wat veel mensen niet weten, is dat deze toevoeging op basis van PolyUrethaan en dus synthetisch is. Maar juist dankzij toevoegingen zoals deze kan het appelleer de kwaliteit van leer evenaren.

Tekst loopt door onder foto.

Plastic is daarmee dus niet meteen slecht. Het heeft ook goede eigenschappen als je het inzet voor de juiste doeleinden. De Made to Re-made sneaker van Adidas die in mei 2022 werd gelanceerd is daar een mooi voorbeeld van. De circulaire sneaker is volledig gemaakt van TPU (een combinatie van hard plastic en zachte siliconen). De schoen is zo ontworpen dat lijm helemaal weggelaten kan worden uit het productieproces. Door middel van de innovatie Futurecraft Loop kan de schoen in z’n geheel worden afgebroken tot kleine deeltjes, om vervolgens opnieuw gemaakt te worden van hetzelfde materiaal. Je kan de schoen dus helemaal ‘op’ lopen en daarna is hij weer volledig te recyclen naar een nieuwe sneaker.

Sneakers van vegan leer
Weer even terug naar het appelleer. Want het goede nieuws: we kunnen al schoenen van dit materiaal kopen in de winkels. Denk aan het duurzame sneakermerk Komrads uit België met de ambitie om zero waste (afvalloze) sneakers te ontwerpen. Komrads deed lang onderzoek om tot het best mogelijke resultaat te komen, en met succes: het materiaal van hun appelleren sneakers is bijna niet te onderscheiden van echt leer. Bovendien gebruikt Komrads geen virgin (nieuwe) materialen, maar kiest het voor gerecycled of hergebruikt. Zo bestaat de zool uit gerecycled rubber en zijn de veters en de binnenstof gemaakt van gerecycled katoen. Het merk blijft zichzelf uitdagen om een zo duurzaam mogelijke sneaker te maken. De vooruitzichten zijn veelbelovend.

Ook de Nederlandse modeontwerper Joline Jolink is voor haar onderzoek diep in de duurzame materialen gedoken. Vanuit haar intrinsieke motivatie om zo duurzaam mogelijk te ondernemen, lanceerde ze naast haar tijdloze, duurzame modecollectie in 2019 ook haar allereerste vegan sneaker van duurzame materialen. Het debuutmodel was gemaakt van een combinatie van synthetisch leer met componenten van gerecycled plastic voor het hielstuk, suède van geborsteld biologisch katoen, veters van biologisch katoen en een voetbed van gerecyclede kurk. De sneaker was binnen een paar uur uitverkocht. Maar ondanks het grote succes wist ze al: dit kan duurzamer. Het liefst wilde ze een sneaker ontwerpen waarin ze ook het plastic helemaal achterwege kon laten.

Tekst loopt door onder foto.

Future, Forward, Reward
De sneaker was de kick-off van haar reis in het steeds verder verduurzamen van haar schoenencollectie. Nu – inmiddels drie jaar later – bestaat haar sneakercollectie uit drie modellen: de Future, Forward en Reward sneaker. De Future en Reward sneaker zijn gemaakt van materialen die gewonnen zijn uit recycling of reststromen. De Future sneaker bestaat inmiddels als een geoptimaliseerde variant van de allereerste sneaker, waarin het gerecyclede plastic en het synthetische leer is vervangen door appelleer. Reward bestaat uit een combinatie van appelleer en een gerecyclede rubberen zool waar de kleuren van de verschillende soorten rubber zelfs nog in zichtbaar zijn.

Natuurlijke rubber
De Forward sneaker gaat nog een stap verder, en is 100% gemaakt van natuurlijke materialen. De sneaker bestaat uit canvas en heeft – net als de Reward sneaker – een voetbed dat gemaakt is van plantenresten. De zool bestaat uit 100% natuurlijke rubber, afkomstig van de melkachtige substantie uit de rubberboom (Lactea Havea) uit Azië. De substantie wordt opgevangen in een metalen mal. Daarin wordt het verhit en vervolgens in water gestort waar het rustig kan afkoelen en z’n vorm kan behouden. Het is een puur natuurlijk proces waar geen verdere chemische bewerking of verwerking voor nodig is. De oogjes waar de veters door geregen worden zijn vrij van metaal of plastic. Joline Jolink: “Ik heb ze laten borduren. Dit was een kostbaar proces maar voor mij was dit een mooi voorbeeld waarin ik geen concessies hoefde te doen in duurzaamheid of design.”

Gerecycled rubber
Rubber is een geliefd materiaal in schoenen vanwege de sterke eigenschappen. Maar het heeft ook een keerzijde. Dit zie je bijvoorbeeld terug in de auto-industrie. Wereldwijd zijn er jaarlijks miljoenen afgedankte autobanden, waarvan de meerderheid terecht komt in de natuur of op de brandstapel. Naast dat bij verbranding giftige stoffen vrijkomen, zijn losse autobanden een broedplaats voor muggen en daarmee ook voor ziekten zoals malaria en dengue. Dit ontdekte Kyle Parsons – de oprichter van het duurzame merk Indosole – toen hij een paar gerecyclede slippers kocht op Bali en zich verdiepte in het probleem van de autobanden. Indosole koopt afgedankte autobanden op bij lokale dealers en fabrikanten: dit is de grondstof voor de zolen. In de eerste instantie kon maar 60% van de autoband gerecycled worden. Na acht jaar testen ontwikkelde Indosole echter een proces om de banden te verpulveren. De snippers worden in dit proces omgesmolten en in mallen gegoten. Hierdoor kan de complete band worden hergebruikt en kan Indosole veel grotere aantallen produceren. Van canvas, bananenbladeren en andere natuurlijke materialen weven, knippen en batikken vakmensen in Indonesische workshops vervolgens de rest van de schoen. Indosole heeft als doel om 1 miljoen autobanden te recyclen tot duurzame schoenen. Toch kleeft er ook een uitdaging aan het materiaal van de slippers: het is vrij stug, waardoor het niet voor iedere voet de beste pasvorm is.

De uitdagingen
Ook 100% natuurlijk rubber – zoals verwerkt in de Forward sneaker van Joline Jolink – heeft een keerzijde. Hoe duurzaam het materiaal ook is, de productie ervan is een zeer kostbaar proces. De melk vloeit langzaam uit de rubberboom en er zijn niet genoeg rubberbomen om in een grote vraag te voorzien. Daarmee is het op dit moment nog niet schaalbaar en dus ook kostbaar. Dit zie je terug in de prijs van de sneakers. Het duurzame, en inmiddels alom bekende sneakermerk Veja heeft 20% tot 40% natuurlijke rubber uit de Amazone in hun zolen verwerkt. Voor de rest is het versterkt met synthetisch PolyUrethaan. En ook al werkt Veja enkel op een rechtvaardige manier met lokale gemeenschappen in de Amazone, critici zeggen dat het aanboren van natuurlijke bronnen uit de Amazone omstreden blijft. Daarin zie je het belang van afwegingen maken op basis van schaalbaarheid, design en duurzaamheid. Voor beide oplossingen valt iets te zeggen. Maar in essentie is de boodschap: de natuur laat zich niet altijd in het tempo dwingen van ons consumptiegedrag. En dat is misschien maar goed ook. Of, zoals Joline Jolink het zelf zegt: “Ik pas me aan aan het tempo van het organisme, niet andersom.”

Tekst loopt door onder foto.

Mycelium
Met die mindset houdt de Nederlandse modeontwerpster ook het veelbelovend organisch materiaal Mycelium goed in de gaten. Mycelium is het wortelnetwerk van schimmels en is de grondstof voor paddenstoelenleer. Het materiaal geniet inmiddels steeds grotere bekendheid en er wordt volop mee geëxperimenteerd. High-end designer Stella Mcartney investeerde in het bedrijf Bolt Threads, dat ‘Mylo’ – paddenstoelenleer – wint uit mycelium. Mycelium groeit op zaagsel al binnen twee weken uit tot iets bruikbaars, en is zeer CO2-vriendelijk. De potentie van het materiaal: je kunt het ook in een mal direct tot een juiste vorm laten groeien, dus ook tot een sneaker. Bovendien is het volledig biologisch afbreekbaar. “Voor mij zou Mycelium een hele logische nieuwe stap zijn in de ontwikkeling van mijn sneakercollectie”, vertelt Joline Jolink. “Als ik een schoen heb kunnen ontwerpen met zo min mogelijk milieu impact, die ik ook weer terug kan geven aan de aarde, zonder daarin concessies te hoeven doen aan mijn designhandtekening als ontwerper, dan is mijn missie geslaagd.”

Zo zie je maar: duurzaamheid is een complex proces waarin het maken van afwegingen continu aan de orde is. Op het snijvlak van duurzaamheid en design zijn soms concessies nodig. Maar de ontwerpen en de duurzame ambities die er nu al zijn, beloven veel goeds voor de toekomst.