Istanbul en de Bosporus
Deze zeldzame stafkaart is, zoals het colofon in Ottomaans-Turks vermeld, afkomstig uit de Drukkerij van de Verenigde Chefs van Staven. Pas laat in de 19e eeuw neemt het Ottomaanse leger kaarttechnieken van Frankrijk en Duitsland over, inclusief de standaardschaal 1:50.000 (1cm op de kaart is 500m op de grond), maar wel met eigen kleurstelling. De legenda bevat aanduidingen van (spoor)wegen, watergangen (waaronder een aquaduct, met pijltjes vanaf een noordelijk stuwmeer) en telegraaflijnen (over de heuveltoppen), maar ook (christelijke en islamitische) begraafplaatsen en soefiloges (‘tekkes’). Moskeeën en kerken ontbreken echter. Naar Europese maatstaven van die tijd is de kaart nogal slordig. Het meest in het oog springende symbool van moderniteit is de notitie van de zwarte spoorlijnen, aan de Europese kant eindigend bij de Galatabrug in Istanbul, en over de Bosporus verder Azië in. De kaart dateert van kort voor de ineenstorting van het Ottomaanse leger tijdens de Eerste Balkanoorlog, als Bulgarije oprukt tot voor de poorten van de stad.
Verenigde Chefs van Staven, Istanbul ve Boğazı ve civarı haritası (Kaart van Istanbul, de Bosporus en hun omgeving), Istanbul 1911-’12. Coll. S/T W.2s.2, 105 x 112,5 cm.
Meer hoofdstukken
1. Moral and Political Chart
Van wilden naar verlichten Deze morele en politieke kaart wordt vana 1821 vaak herdrukt, ook in de School Atlas van Woodbridge en de niet genoemdecoauteur Emma Willard. De atlas verbeeldt geografisch voor schoolkinderen en het grote publiek Westerse superioriteit door een moderne benadering van het beschavingsproces. De ontwikkeling van wilden, via barbaren, halfbeschaafden en beschaafden…
2. Menschen-Rassen
Verspreiding van de mensenrassen Dr. Heinrich Berghaus lanceert met zijn Physikalischer Atlas de moderne thematische cartografie. In het antropografische atlasdeel staat deze kaart waarop hij zes rassen onderscheidt. Een krans van typerende hoofden toont de huidskleuren, gelaatstrekken en schedelvormen van deze zes rassen. Het racisme woedt ook in de Europese cartografie.
3. Zendings-prentenkaart
Zendingsprentenkaart Zendingskaarten, die midden 19e eeuw hun hoogtepunt beleven, spelen een prominente rol bij het verwerven van (financiële) steun voor de wereldwijde verbreiding van het evangelie. Tot laat in die eeuw concentreert het zendelingswerk zich op de koloniën. De christelijke zending bevordert echter ook de bevrijding van zwarten uit de slavernij.
4. Kust van Guinea
Kaart van de Nederlandse Goudkust Na de inname van het Guinese fort St. George Del Mina in 1637 groeit het fort uit tot de Nederlandse Goudkust. Met haar factorijen wordt deze vesting het centrum van de West-Indische Compagnie (WIC) voor de slavenhandel via Curaçao. In 1871 verkoopt Nederland het gebied aan het ook op die…
5. Western Coast of Africa
Terugkeer slaafgemaakten naar West-Afrika Deze kaart van West-Afrika toont in kleur de routes van vier expedities (ondernomen tussen 1794 en 1822) die het binnenland van Sierra Leone en een deel van Guinea verkennen. Twee van de ontdekkingsreizigers tekenen de kaart. Na de afschaffing van de slavernij wordt het kustgebied de woonplaats voor vrijgemaakte Afrikanen die…
6. Karte von Central Afrika
Slavernij in het Sokotokalifaat In het verslag van zijn ‘ontdekkingsreis’ door Centraal- en West-Afrika (volg de rode lijnen) beargumenteert de Duitse arabist Heinrich Barth dat vooral hun geschiedenis de etnische identiteit bepaalt van de volkeren die hij ontmoet. Tijdens zijn expeditie maakt hij kennis met de op slavernij gebaseerde plantage-economie in het uitgestrekte Sokoto-kalifaat (1804-1903);…
7a,b. The Colonization of Africa
Slavenhandel en kolonisering Ontdekkingsreiziger en koloniaal bestuurder Harry Johnston spreekt diverse Afrikaanse talen en heeft grote invloed op het Britse koloniale beleid. In het ‘British Central African Protectorate’ leidt hij gevechten tegen islamitische Swahili en Yao slavenhandelaren. Zijn eerste kaartje toont de ‘jachtgebieden’ van de slavenhandelaren in licht- en donkergrijs. Een tweede kaartje verdeelt Afrika…
8. Bulletin de la Societé
Leopolds schrikbewind in Congo De Conferentie van Berlijn bestemt in 1885 Kongo-Vrijstaat (een gebied van 76 keer de grootte van België!) tot persoonlijk bezit van koning Leopold II. De kaart verdeelt met kleuren het land in diverse concessiegebieden. Particuliere ondernemingen ontginnen hier grondstoffen, vooral rubber voor de transportindustrie, en trekken zich daarbij niets aan van…
9. The History of Java
Kaart van Brits Java Na de Franse annexatie van het Koningrijk Holland leidt Stamford Raffles in 1811 een Britse militaire expeditie tegen Java en wordt daar luitenant-gouverneur van Oost-Indië. Onder zijn supervisie verricht cartograaf J. Walker landmetingen en kiest hij geografische namen die de basis vormen voor deze fraaie topografische kaart van het hele eiland. Vanaf…
10. Gebied bezet in Groot-Atjeh
Nederlands bloedigste koloniale oorlog Cartograaf Thomson wordt 1894 eerste luitenant infanterie in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). In het Sultanaat Atjeh woedt dan al decennialang Nederlands bloedigste koloniale oorlog. Als hij in 1906 Tweede Kamerlid is kapittelt hij de Nederlandse ‘sabelregime’. Alleen met meer troepen is de eigen terreur terug te dringen.
11. Oostkust van Sumatra
Koelieplantages op Sumatra’s Oostkust Westerse ondernemers weten na 1870 uitgebreide landbouwconcessies op de Oostkust van Sumatra te verkrijgen, met name voor tabak- en rubberplantages (oranje en groen). Mettertijd zorgen die voor 20% van de export van Nederlands-Indië. De hoge dividenden voor Nederlandse aandeelhouders in deze koelieplantages betaalt Oost-Sumatra in mensenlevens.
12. Kaartje van Java
Opmaat tot ‘Politionele Actie’ Na de capitulatie van Japan roept Soekarno op 17 augustus 1945 de Republik Indonesia uit. Nederland erkent de Republik niet en wil hoogstens een federale staatsvorm onder de Kroon invoeren. Dit kaartje van maart 1947 verschijnt tijdens de opmaat tot de eerste ‘politionele actie’ die culmineert in talrijke oorlogsmisdaden. In de…
13. Met bloed en zweet verworven
NSB-pamflet Suriname en Curaçao Met dit pamflet trekt de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) van leer tegen Engeland en Amerika. Aanleiding is de toestemming van de Nederlandse regering in ballingschap in november 1941 voor het stationeren van Amerikaanse troepen in Suriname om de bauxietmijnen (een grondstof voor aluminium) te beschermen. Op Curaçao zijn Britse manschappen gestationeerd om…
14. Oesterreichischen Monarchie
Etnografische kaart Oostenrijkse monarchie Karl von Czoernig, hoofd statistisch bureau van Oostenrijk, projecteert met deze kaart een herstelde Habsburgse orde na de nationale opstanden van 1848. Het veelvoud van nationaliteiten sluit hier politieke eenheid nog niet uit, en ook de veertien taalstammen gaan hier niet over de grenzen van het keizerrijk heen.
15. Reichshaupt- und Residenzstadt
Capital of ‘Kakania‘ Since 1867, Vienna has served as the capital of ‘Kakania,’ an ironic term referring to the ‘kaiserlich-königlichen Doppelmonarchie Österreich-Ungarn.’ The map illustrates the old city centre (I) and the desolate slums located beyond it (e.g., II and VII). Due to the rapidly increasing population, new neighbourhoods (XXI and X) are being constructed…
16. ‘Welbewaarde Keizerlijke Landen’
Kaart van het Groot-Ottomaanse Rijk Deze kaart van het Ottomaanse Rijk presenteert een machtig imperium op drie continenten, maar op haar rode buitengrenzen valt heel wat af te dingen. Enkele voorbeelden: Bosnië-Herzegovina is hier nog Ottomaans, terwijl het sinds 1878 bezet en in 1908 geannexeerd is door Oostenrijk-Hongarije. Ook Bulgarije vormt feitelijk één vorstendom. De…
18a,b. British Empire
Het Britse rijk onder George V Het rozerood gekleurde Britse imperium van de 19e eeuw is gebaseerd op het binnenhalen van grondstoffen voor de industrie en het creëren van markten voor haar eindproducten. Daarnaast is het veilig stellen van marinebases, bevoorradingsstations en andere strategische gebieden essentieel. Uit de kaart spreekt de overtuiging van de superieure…
19. Indian railways
Spoorwegen in Brits-Indië Brits-Indië (1858-1947) omvat de huidige landen India, Pakistan, Bangladesh, Sri Lanka en Myanmar. Het is het ‘kroonjuweel’ van het Britse imperium. Bij de aanleg van dammen, aquaducten en bruggen en voor het grootschalige vervoer van grondstoffen en binnendringen in lokale markten spelen de Indiase spoorwegen een hoofdrol. Al in 1880 ligt er…
20. Europees Rusland en Siberië
Europees Rusland en Siberië Deze handgekleurde ‘kaart van Europees Rusland en Siberië’ met inzetkaart ‘Aziatisch Rusland’, toont de bestuurlijke opdeling van het tsarenrijk in gouvernementen en hun provincies. De moderne kaart geeft in tabellen informatie over oppervlaktes, inwonertallen en afstanden. Dit Russische imperium is meertalig en multireligieus, slechts de helft van haar bevolking is Russischtalig….
21. Oekraïna Holodomor
Vier miljoen hongerdoden in Oekraïne Op de grootste kaart geven ontelbare blauwe bordjes de gedenktekens en monumenten aan ter herinnering aan de slachtoffers van Holodomor, de uitroeiing door honger in 1932-‘33. Ruim vijf miljoen mensen komen om, vier miljoen alleen al in Oekraïne. De gele kruisjes verwijzen naar de weinige gedenkplaten van vóór 1990.
22. Union of Soviet Socialist Republics
Tafellaken van de Sovjet-Unie Deze geplastificeerde kaart van de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken, met haar formele opdeling in republieken en deelrepublieken, presenteert het Russische imperium in een rode jas. Bij het uitroepen van de USSR krijgt elke republiek het recht op afscheiding (waar alle voormalige Sovjetrepublieken in 1991 gebruik van maken), maar voorlopig is het…
23. Indian Reservations
‘Kill the Indian, save the man’ Deze kaart toont de overgebleven stamgebieden van inheemse indianen, na epidemieën, oorlogen en etnische zuiveringen rond de grote trek naar het Westen. Opmerkelijk zijn behalve de resterende reservaten ook de 22 kostscholen (rode ster) voor indianenkinderen, elk met een eigen begraafplaats (!). Leerlingen moeten hun indiaanse naam opgeven en…
24. Coca-cola
Coca-Cola verovert de wereld Boris Artzybasheff staat bekend om zijn surrealistische illustraties in populaire Amerikaanse tijdschriften. Deze tekening op het omslag van Time Magazine, waarop Coca-Cola een blije baby-wereldbol zijn fles geeft, hoort bij een artikel over de marketingstrategie waarmee deze ‘company’ de wereld wil veroveren. Coke bottelarijen reisden tijdens de Tweede Wereldoorlog met de…
25. Flächentreuer Projektion
Omstreden Petersprojectie Op de klassieke wereldkaart in mercatorprojectie is Europa groter dan Zuid-Amerika, terwijl het in werkelijkheid slechts een derde deel van haar oppervlakte beslaat. Bovendien gaf de 16e-eeuwse geograaf Mercator het noordelijk halfrond meer ruimte. De Oostduitse cartograaf Peters breekt met dit eurocentrisme en lanceert in 1967 een wereldkaart die wel oppervlaktegetrouw is. Het…
26. Onderdrukking en verzet
Onderdrukking en verzet in Zuid-Afrika Deze kaart komt uit de onderwijsmap ‘Dit is Apartheid’ van het Komitee Zuidelijk Afrika (KZA). Apartheid scheidt Bantoes, Kleurlingen, Aziaten en Blanken ruimtelijk en haar witte ‘baasskap’ dicteert rechten per ‘ras’. Zwarten in ‘blanke gebieden’ worden – zelfs als de grond al generaties in de familie is – verdreven naar…
27. Shi jie di shi tu
Bipolaire Chinese wereldkaart Deze verticale wereldkaart zet Europa neer als aanhangsel van Azië. Noord-Amerika staat op zijn kop en is afgesneden van ZuidAmerika, en Afrika ligt excentrisch. Hier staan het ‘Rijk van het Midden’ en de Indische Oceaan centraal. Daaromheen ligt immers de focus van het ‘Belt and Road Initiative’, het grootste infrastructuurproject ooit, dat…
28. Mongolkure Camp
Chinees heropvoedings- en strafkamp Aan de weg naar Ghulja, een stad in de autonome Chinese regio Xinjiang dichtbij de grens met Kazachstan, ligt een van de 381 (!) interneringskampen waar vooral Oeigoerse moslims ‘heropgevoed’ worden. De plattegrond toont in vogelvlucht kamp Mongolkure en is gemaakt voor de installatie ‘Investigating Xinjiang’s Network of Detention Camps’ voor…
