Deze column van Fredric Baas is de eerste in een terugkerende reeks. Hierin deelt de conservator zijn inzichten over alles wat met ‘posthuman’ te maken heeft.
Posthuman; als je ogen eenmaal geopend zijn zie je het overal. Maar wat is het eigenlijk? De tentoonstelling BodyDrift – Anatomies of the Future die vorig jaar in Design Museum Den Bosch te zien was, trachtte die vraag – in relatie tot het menselijk lichaam – te beantwoorden. Op het online platform De Derde Verdieping, dat in samenhang met dit project ontstond, is door verschillende auteurs dieper op dit brede thema ingegaan. Inmiddels ben ik zo’n lange tijd in het onderwerp ondergedompeld dat ik vrijwel alles door die bril bekijk.
Het gezegde ‘Iemand met een hamer ziet in alles een spijker.’, lijkt dan ook op mij van toepassing. Desalniettemin zal ik in deze eerste van een reeks columns proberen uit te leggen wat Posthuman inhoudt door te wijzen op onderwerpen of ontwikkelingen die daar volgens mij een voorbeeld van zijn. Om te beginnen zal ik me richten op projecten die te maken hebben met het museum en onze eigen invalshoek daarbij; het menselijk lichaam. Dus hierbij pak ik de hamer weer op. En vergeef me mijn twee linkerhanden.
In zijn boek ‘Dude, Where’s My Jetpack?’ vraagt auteur Daniel H. Wilson zich af waarom we nog niet over de ons voorgespiegelde wonderen uit de science fiction-films van weleer beschikken. Vaak is dat – ondanks vele tevergeefse pogingen – een kwestie van technologie én veiligheid. Zoals het jetpack uit de titel mooi illustreert. Impliciet laat het boek ook zien hoe de hooggespannen verwachtingen voor de toekomst vooral de preoccupaties weergeven van het tijdperk waarin de fantasie is ontstaan.
Elk toekomstbeeld is eerst en vooral een tijdsbeeld. Zo weerspiegelt de wel erg persoonlijke diplomatie van captain Kirk uit de eerste generatie Star Trek de love & happiness-vibe van de Sixties. En de twee machtsblokken uit de eerste Star Wars-reeks zijn zo exemplarisch voor de Koude Oorlog dat president Reagan zich de terminologie van de film onbewust leek toe te eigenen toen hij de Sovjet-Unie een “evil empire” noemde.
In het werk van individuele ontwerpers en vormgevingscollectieven uit het Oostenrijk van de jaren zestig en zeventig dat nu in de tentoonstelling Radical Austria – Everything is Architecture te zien is, is iets soortgelijks aan de hand. Veel voorspellingen – al was dat vaak niet de insteek van de projecten – zijn niet uitgekomen. Inflatables, vergeef me de metafoor, zijn nooit echt van de grond gekomen.
En de architectuurpillen van Hans Hollein zijn ook nog niet verkrijgbaar. Wel zijn deze werken krachtige en in hun tijd radicale manifestaties van de wens om de architectuur en daarmee de wereld diepgaand te veranderen. En daarbij bleek een aantal van de deelnemers de veranderende rol van en opvattingen over het menselijk lichaam wel scherp te voorzien.
Haus-Rucker-Co, Wohnraum im Raum, 1967. Collectie Lentos Kunstmuseum, Linz. Foto door Mike Bink.
Zo lijken bijvoorbeeld Walter Pichler en Haus-Rucker-Co met hun wearables vooruit te wijzen naar de wereld waarin we nu leven. Deze wordt gedomineerd door ontwikkelingen die geschaard kunnen worden onder de noemer posthuman. Dat zou van voornoemden proto-posthumans maken. Dat is misschien wat al te kort door de bocht, maar aspecten van wat we nu posthuman noemen zijn zeker herkenbaar.
Walter Pichler, Kleiner Raum – Prototyp 4, 1968. Rechten bij Wien Museum, Wenen. Foto door Christian Skrein.
De helmen van Pichler zijn prachtige, vroege voorbeelden van het inzetten van (draagbare) technologie om de gevolgen van diezelfde technologie tegen te gaan. Ze isoleren de drager van de buitenwereld en de barrage van de massamedia.
Het Mind Expanding Program van Haus-Rucker-Co is overduidelijk een kind van zijn tijd in de wijze waarin licht, geluid, kleur en environments worden ingezet om een psychedelische ervaring op te roepen. Tegelijkertijd is de wens het menselijke sensorum te overstijgen door er de grenzen van op te zoeken erg verwant aan de anti-antropocentrische houding die het posthuman-gedachtegoed kenmerkt.
Haus Rucker-Co, Mind Expander II, 1969. Rechten bij mumok – Museum moderner Kunst Stiftung Ludwig Wien, in bruikleen van de Artothek des Bundes.
In meer algemene zin is de anti-modernistische houding van veel makers in retrospect opvallend. Enerzijds wordt er soms, zoals in vroege werk van Hollein en Günther Feuerstein, teruggegrepen op premoderne rituelen en archetypen. Anderzijds worden er door bijvoorbeeld Angela Hareiter futuristische voorstellen gedaan voor een nieuw nomadisme.
Het huidige posthumanisme gaat nog een stap verder. Na het postmodernisme wordt nu de hele humanistische traditie, samen te vatten als het Verlichtingsdenken, kritisch en diepgravend bevraagd.
Angela Hareiter, Future House, 1966-1967. Rechten bij FRAC Centre, Orléans.
De verbanden die ik leg, lijken misschien vergezocht, maar ik ben er zeker van dat na een (herhaald) bezoek aan de tentoonstelling ze ook aan u zullen openbaren. Zoals vaak het geval is, zijn het niet zozeer de grote gebaren, de megastructuren of inflatables, die blijken aan te slaan. Het zijn de kleinere, subtielere signalen, in dit geval met betrekking tot het menselijk lichaam, die uiteindelijk in de toekomst – ons heden – blijken te resoneren. Of is hier de hamer in mijn hand aan het woord? Een gereedschap dat u als bezoeker overigens niet de museumzaal mee in mag nemen.
Meer Artikelen
Zó Posthuman (2): Capsules: de ‘bubbels’ van de Sixties
In wat ook wel ‘the Inflatable Era’ wordt genoemd, werd opblaasbare architectuur vervaardigd als voorwaarde voor een nieuwe, nomadische levenswijze. De ruimtevaart diende als inspiratiebron voor deze capsules. Zijn deze hightech hide-outs echter posthuman, of juist niet?
Collegereeks over de Oostenrijkse avant-garde-traditie
“A little world in which the big one holds its tryouts”, zo beschrijft gastcurator en hoogleraar Bart Lootsma de ontwikkeling van Oostenrijkse avant-gardebewegingen in de twintigste eeuw. In deze lezingenreeks plaatst Lootsma het ‘Radicale Oostenrijk’ van de jaren zestig in de context van de lange Oostenrijkse traditie van kunst en architectuur.
Digitale catalogus
Bij bezoek aan de tentoonstelling krijg je de catalogus mee. Hierin vind je zowel de bijschriften van alle werken die op zaal te zien zijn, als inhoudelijke teksten ter toelichting van belangrijke makers en thema’s. De digitale versie is hier te bekijken.
Kijktip: reportages en docu’s uit het ORF-archief
Parallel aan de tentoonstelling presenteert architekturtheorie.eu een selectie van films over en door de protagonisten van de tentoonstelling, oorspronkelijk gemaakt voor en uitgezonden door het ORF. De films zijn vaak net zo radicaal als de mensen, ideeën en het werk in de tentoonstelling.
Cultische steden
De behoefte aan radicale verandering manifesteerde zich in het naoorlogse Oostenrijk in een serie megalomane stadsontwerpen. Deze projecten delen een obsessie met technologie en infrastructuur en een drang om compleet nieuwe manieren van samenleven te creëren.
Aktionisme
Het Aktionisme is de geheel eigen, Oostenrijkse variant van de performancekunst. Door middel van choreografieën met naakte lichamen, verf en bloed in combinatie met luide muziek brachten zij de deelnemers en het publiek in een roes.
Gerealiseerde manifesten
De ontwerpers en kunstenaars in de Oostenrijkse avant-garde waren geobsedeerd door theorieën over maatschappelijke verandering. Hoewel hun manifesten vaak erg radicaal waren, werden opvallend veel concrete projecten gerealiseerd.
Alles is architectuur
Met zijn manifest Alles ist Architektur rekent Hans Hollein af met de traditionele definitie van architectuur: “Onze inspanningen zijn gericht op het milieu als geheel en op alle media die dat bepalen. Zowel de televisie, het kunstmatige klimaat, de transporten, de kleding, de telefoon en de woning.”
Kunst und Revolution
De optredens van de Aktionisten zorgden steeds vaker voor schandalen. Dit culmineerde in 1968 in de happening Kunst und Revolution die in het kader van studentenprotesten georganiseerd werd door de kunstenaar Peter Weibel en plaatsvond in een prominente collegezaal van de Weense universiteit.
Schöner Wohnen
‘Schöner Wohnen, of de vernietiging van de bewoonbare doodskist’ is een film die architectuurcollectief Salz der Erde in 1971 maakte, en waarin het ideaal van het gelijknamige smaakvol-burgerlijke woontijdschrift genadeloos onderuit wordt gehaald.
Lichaam en seksualiteit
In de jaren zestig werd het lichaam het uitgangspunt voor een radicale herbezinning op architectuur, design, mode en kunst. De grenzen tussen die disciplines verdwenen steeds meer.
Waarneming
In de jaren zestig en zeventig veranderen nieuwe media als radio, telefoon en tv de relatie tussen mens en omgeving. De impact op de menselijke ervaring van de omgeving, maakt waarneming een belangrijk thema voor veel kunstenaars en ontwerpers in deze periode.
Cybernetische steden
Het besef dat de cybernetica het functioneren van design, architectuur en stedenbouw ingrijpend zou gaan beïnvloeden, was in Oostenrijk al vroeg aanwezig. Over de consequenties daarvan wordt in tal van projecten gespeculeerd.
Prototypen
De prototypen van Walter Pichler zijn perfect uitgevoerde en functionerende meubels en gebruiksvoorwerpen. Door bepaalde effecten van het gebruik van dagelijkse objecten te benadrukken, laten deze prototypen de kille en vervreemdende werking ervan zien.
Feedback architectuur
In een serie experimenten van Coop Himmelb(l)au wordt onderzocht hoe menselijke proefpersonen op intensieve media-ervaringen reageren en hoe deze reacties teruggekoppeld kunnen worden naar die media.
Mind Expanders
Van 1967 tot 1971 werkt Haus-Rucker-Co aan het Mind Expanding Program. Het programma heeft als doel om het menselijk bewustzijn en de gebouwde omgeving op verschillende niveaus uit te breiden.
Klima-zones
De oliecrisis en de milieuproblematiek leiden internationaal tot een herbezinning op de technologische fascinaties van de avant-gardes van de jaren zestig. Vooral Haus-Rucker-Co reflecteert met grote installaties op de consequenties van milieuvervuiling.
