Kanalenkaart Op deze kaart met 28 kanalen in Noordwest Engeland is elk kanaal apart gekleurd, met vermelding van de maximale lengte en breedte voor boten. Per kanaaldeel worden in ‘feet and inches’ ook de waterstanden boven zeeniveau bij eb aangeven.
Plattegrond Liverpool Deze kaart van Liverpool is bedoeld om ‘nuttige kennis’ te bevorderen. Deze stad met haar havendokken wordt rijk van haar hoofdrol in de Britse slavenhandel en daarna van de invoer van ruwe katoen van de slavenplantages in het zuiden van de Verenigde Staten.
Savannah Rivier, Georgia Deze moderne kustkaart toont de Savannah-rivier in Georgia, vanaf de monding tot de gelijknamige stad. Ieder navigatiebaken en elke boei staat ingetekend en de dieptes van de rivierbedding wordt aangegeven in vadems. Savannah is belangrijk als havenstad voor de katoenplantages in haar achterland tot de blokkade van de rivier tijdens de Amerikaanse…
Exponentieel groeiend Brits spoorwegnet Charles Cheffins’ kaart toont een natie in volle vaart door bestaande spoorlijnen in zwart te tonen, de lijnen in aanbouw in rood aan te geven en geprojecteerde lijnen blauw te maken.
Eerste Wereldtentoonstelling in Londen Het internationale karakter van de eerste ‘World Fair,’ met zijn spectaculaire shows van de toonaangevende Britse industrie, blijkt uit James Wylds speciale plattegrond van Londen: de titels en legenda staan ook in het Frans en het Duits.
Scheepvaartroutes en Brits Imperium Deze wereldkaart in mercatorprojectie presenteert het Britse imperium (in rood) op het hoogtepunt van haar macht. Koude golfstromen zijn blauw, warme stromen zijn roze. De kaart toont de talrijke routes van stoomschepen tussen de grotere havens. De drie inzetten noemen de rederijen die regelmatige lijndiensten exploiteren.
Nederlandse handelsatlas De Haagse hoofdonderwijzer J.J. ten Have ontwerpt de eerste Nederlandse handelsatlas. Hierin visualiseert hij reeksen economische gegevens in simpele kaarten. Op dit kaartje zien we hoe tijdens de 19e eeuw de industriële revolutie vaste voet aan de grond krijgt van Wallonië en het Ruhrgebied tot Plojesti en de Donbas (het Donetsbekken). Ten Have…
Prestigieus Noord-Hollands kanaal Deze drietalige overzichtskaart van het Noord-Hollands kanaal viert de ingebruikneming van dit prestigieuze project. Willem I, de ‘kanalenkoning’, gafheeft opdracht gegeven tot het graven van dit 80 km lange kanaal van 37 meter breed en 5,68 meter diep. Paarden trekken nu binnen een etmaal houten zeeschepen van Den Helder naar Amsterdam.
Militair-topografische kaart In 1854 is de Peel nog 75 km lang en ± 15 km breed; een landschap met heidevelden, zandduinen, veel vloeibare grond en moeras (hoogveen), en ondiepe plassen. Men begint dit ‘onland productief te maken door het graven van vaarten voor de afwatering en het transport van zwarte turf. In 1921 sticht de…
Spoorwegkaart van Nederland Deze spoorwegkaart van een sigarenfabriek in Kampen toont het netwerk van spoor- en tramwegen van Nederland in 1912. Concurerende maatschappijen verzorgen de exploitatie. In 1909 voert de overheid één nationale tijd in, zodat verwarrende dienstregelingen met plaatselijke tijden verdwijnen.
Wielrijders en automobilisten rond Den Haag Na oprichting van de Provinciale Waterstaat in 1875 gaat de provincie Zuid-Holland zich weer bemoeien met vaarwegen, spoor- en tramlijnen, en grint- en zandwegen, die ook op deze kaart onderscheiden worden. Het afschaffen van tollen op de wegen stimuleert het verkeer.
Elektrificatie in Zuid-Holland Deze provinciekaart toont de geëlectrificeerde en de niet geëlectrificeerde gemeenten plus de gemeenten waar nog onderhandeld wordt over aansluiting. In 1924 begint de Leidse Lichtfabriek ook met de levering van goedkope stroom voor huisverwarming.
Ruilverkaveling in Staphorst Vanaf 1924 is ruilverkaveling mogelijk met instemming van de meerderheid van de belanghebbenden. In Staphorst, waar boerengronden van twintig meter breed soms wel een lengte van vijf kilometer hebben, brengt deze herindeling het aantal kadastrale percelen terug van 13.000 naar 1900.
Nationaal Park Veluwezoom De ‘Veluwezoom’ wordt in 1930 het eerste nationale park van Nederland. Natuurmonumenten wil niet alleen bedreigde gebieden beschermen maar ook de bezoekers de natuur beter doen kennen en liefhebben. In 1939 zijn er verspreid over heel Nederland al negentig staatsnatuurmonumenten.
Belgique en Nederlanden Eeuwenlang vormen ‘de Nederlanden’ en ‘de Lage Landen’ Germaanse synoniemen voor het romaanse ‘Belgica’ of ‘Belgique’ en ‘Pays-Bas’. Op deze kaart uit 1837, die identiek is aan de versie uit 1827, is dat nog steeds zo. Alleen een inzetkaartje linksboven verwerkt de Belgische opstand (1830) en vervangt ‘Pays-Bas’ door ‘Belgique’ en ‘Hollande’.
Wandkaart van het Koningrijk Midden 19e eeuw doet de wandkaart zijn intrede in het klaslokaal. De handgekleurde kaart toont de elf provincies, met de provinciale en arrondissementshoofdsteden, de kleinere steden, dorpen en gehuchten, en de land- water- en spoorwegen. Ook zien we de Nederlandse koloniën en het Groothertogdom Luxemburg dat tot 1890 een personele unie…
Koninkrijk Pruissen Binnen lichtblauwe grenzen toont de overzichtskaart van de Atlas des Königreichs Preussen het Pruisische rijk na het Congres van Wenen (1815), dat Pruissen grote gebieden van met name het westen van ‘Duitsland’ heeft. Om verwarring te voorkomen ziet u hier ook een vergelijkbaar kaartbeeld van de periode 1815-1861 uit de Preussen-Atlas, die met…
Geallieerde en Duitse loopgraven Deze geheime kaart (1:20.000) van september 1918 toont zowel de Duitse (blauw) als de geallieerde (rood) loopgraven in overdruk, en mag dus niet aan het front zelf worden gebruikt. Als Duitsland na de Russische revolutie vijftig oostfront-divisies vrijmaakt en die snel naar het westfront verplaatst, weet generaal Ludendorff met een lenteoffensief…
Koninkrijk Beieren Deze moderne statistische kaart accentueert de districten met hun bestuurlijke en militaire hoofdplaatsen, maar geeft de hoofdstad München de meeste instantiesymbolen. Deze praktische kaart bevordert daarmee de ruimtelijke identificatie van de Beierse bevolking met het nieuwe koninkrijk, met haar moderne bestuurlijke indeling en functieverdeling.
Duits-Franse taalgrens in de Elzas Deze kaart maakt onderscheid tussen regio’s waar Duits of Frans als moedertaal wordt gesproken en signaleert gemengde tussengebieden. De annexatie van de Elzas door Bismarck en de Duitse staten wordt hier gelegitimeerd op basis van ‘taalkundige mensenrechten’.
Kantoorkaart van het Duitse Rijk Deze wandkaart, die als zestien gratis bijlagen bij Henzes Illustriertem Anzeiger verschijnt, presenteert het Duitse Keizerrijk zoals het in januari 1871 in de spiegelzaal van Versailles werd gesticht. De kaart bedient echter ook liberale kringen door zich te focussen op industrie en handel.
Vreemde volksstammen in het Duitse Rijk De geograaf en cartograaf Paul Langhans is gangmaker voor een etnocentrische geopolitiek. Dat blijkt ook uit deze kaart die primair de overwegende taal onderscheidt en secundair de religie markeert in protestant (helder) en katholiek (grijzig). Niet-Duitstalige meerderheden, hier ‘vreemde volksstammen’ genoemd, moeten maar assimileren.
Plattegrond van Sarajevo Met de Eerste Wereldoorlog komt einde aan een stabiele periode in Europa. Op deze plattegrond van Sarajevo markeert de rode X de plek waar de Bosnische Serviër Gavrilo Princip op 28 juni 1914 een aanslag pleegt op aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw Sophie. Een maand later valt Oostenrijk-Hongarije ter vergelding Servië…
België in 1914 Deze militaire overzichtskaart, met enkele aantekeningen over oprukkende Duitse troepen, benadrukt het militaire belang van de forten rond Antwerpen, Namen en Luik. België wordt verslagen op de Westhoek bij de rivier de IJzer na.
Vastlopen van bewegingsoorlog Deze postkaarten gaan over het verlengen van het front en het vastlopen van de Duitse bewegingsoorlog in Noord-Frankrijk in 1914. Keizer Wilhelm en de Franse opperbevelhebber Joffre verbeelden de verschillende veldslagen door middel van een vuistgevecht.
Duitse propagandakaart 1914 Deze complexe Duitse propagandakaart van eind 1914 geeft vermakelijke typeringen van het begin van de Eerste Wereldoorlog in Europa. Maar het lachen om dergelijke cartoonkaarten zal veel mensen spoedig vergaan.
Südtirol of Alto Adige Deze etnisch-linguïstische kaart legitimeert de Italiaanse aanspraken op het gebied tussen hun bestaande (rode) grens en de ‘natuurlijke’ (bruine) grens die over de waterscheiding loopt. Daar zou de meerderheid van de bevolking Italiaans spreken (roze). De ‘Tiroler Volksbund’ wil volgens dit propagandakaartje ook ‘de Zeven Gemeenten’ met haar Hoogduitse taal (het…
Zo staat de oorlog ervoor De pamfletkaarten ‘Zo staat de oorlog ervoor’ worden elke twee weken uitgegeven in opdracht van het Duitse leger. De voorkant van dit exemplaar van eind juli 1915 meldt bovenaan recente gevechten aan het westfront en aan het oostfront. Het verloop van de fronten is met datumlijnen te volgen.
Opblazen heuveltoppen onder Ieper Op deze overzichtskaart (1:40.000) is Ieper prominent in beeld; het dorp Passendale/Passchendaele ligt ten noordoosten van de frontstad. Het Britse leger begint met een succesvolle aanval op de heuvelrug ten zuiden van Ieper, van waaruit Duitse artillerie de omgeving domineert. Engelse mijnwerkers graven hier diepe tunnels en op 7 juni 1917…
Kaart van de verwachte tegenaanval Britse officieren verkennen hier waar, wanneer en met welke eenheden de vijand terug zou kunnen slaan. Op deze kaart (1:20.000) van zo’n potentieel Duits tegenoffensief op 1 oktober 1917 worden loopgraven en versterkte posten in rood aangegeven. Passendale staat bovenaan in het midden.
Zelfbeschikkingsrecht der volkeren In Londen verschijnt deze propagandakaart als reactie op het plan van de Amerikaanse president Wilson. Die drukt in Versailles namelijk een herschikking van de kaart van Europa door op basis van het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren binnen de tirannieke grootmachten van Midden-Europa en het Midden-Oosten.
Aanspraken van Groot-België Het ‘Comité de Politique Nationale’ wil met haar Groot-België de gebiedjes inlijven van de Zuidelijke Nederlanden die twee eeuwen daarvoor naar Pruisen waren gegaan. Daarnaast moeten Luxemburg, Nederlands-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen ‘terug’ naar België. Het Verdrag van Versailles honoreert van al die aanspraken alleen Eupen-Malmedy.
Hongarije valt uiteen Deze beweegbare prentbriefkaart ‘Het duizend jaar oude Hongarije’ treurt om het uiteenvallen van de veelvolkerenstaat Oostenrijk-Hongarije na de Eerste Wereldoorlog. Dit trauma spookt nog steeds in het collectieve geheugen, want de kaart wordt in Hongarije nog steeds herdrukt.
Etnografische kaart van Groot-Hongarije Deze etnografische kaart van Groot-Hongarije is ontworpen door Károly Kogutowicz, hoogleraar geografie in Budapest. Het criterium voor de indeling is de taal die men het beste spreekt. Zij toont niet alleen waar welke taal overwegend wordt gesproken, maar ook de bevolkingsdichtheid (hoe intenser de kleur, des te groter de dichtheid). Toch…
Paardentram van Amsterdam Tegelijk met de ingebruikneming van de spoorlijn Amsterdam-Haarlem in 1839 krijgt een particulier bedrijf een gemeentelijke concessie voor de exploitatie van een ‘omnibus’, een paardenbus in de gemeente Amsterdam. Het is het begin van moderne stadslogistiek, maar pas de comfortabeler paardentram op rails brengt 30 jaar later het openbaar vervoer onder controle.
Cholera in Amsterdam In Nederland woedt in 1866-67 de laatste grote cholera-epidemie. De ziekte grijpt in Amsterdam gemakkelijk om zich heen. Kaarten spelen een doorslaggevende rol bij de ontdekking van verspreiding van de ziekte. Dit markeert het begin van de ruimtelijke epidemiologie. In het Londen van 1854 ontdekt wetenschapper dr. John Snow met behulp van…
Spectaculaire groei van Amsterdam Vanaf midden 19e eeuw groeit Amsterdam spectaculair. Op deze kadastrale oppervlaktekaart, ooit in bezit van burgemeester d’Ailly (1946-‘56), dijt de stad uit tot buiten de singelgracht, komen er havens bij, en wordt ruimte gemaakt voor een veemarkt, een slachthuis, begraafplaatsen en parken.
Amsterdam en verzetshaard de Jordaan Vroeg in de 17e eeuw komt de Jordaan door stadsuitbreiding binnen Amsterdam te liggen. Dit rapport uit 1920 inventariseert de (slechte) woningkwaliteit, de bewoningsdichtheid en de (wijdverspreide) afwezigheid van waterleiding en wc’s. Het rapport straalt uit dat de ‘saneringsopgave’ enorm is en dat de wijk tegen de vlakte moet. Toch…
Tuinstad in Amsterdam De Rotterdamse stadsarchitect Willem Witteveen ontwikkelt een ‘schoone orde’ voor de uitbouw van Amsterdam in westelijke richting, en publiceert dat in Volkshuisvesting en Stedebouw, hét vaktijdschrift van het interbellum. Deze heldere art-décokaart toont een plan voor een toentertijd enorm uitleggebied. Het is niet uitgevoerd.
’s Gravenhage begint aan modernisering De bestuurlijke hoofdstad van Nederland heeft in 1858 al twee keer zoveel inwoners als een eeuw daarvoor, maar van moderne stadsontwikkeling is op deze kadastrale plattegrond van Den Haag nog weinig te zien. Bijzonder is dat van de kerken het dak is ingetekend.
‘s Gravenhage als vroege winkelstad De toeristische plattegrond presenteert netjes alle officiële gebouwen, maar belangrijker is de caleidoscoop van bedrijfsgevels in de kaartrand: de afgebeelde bedrijven hebben waarschijnlijk meebetaald aan de productie van deze merkwaardige en vroege reclamekaart. Etalages kijken is een nieuw fenomeen, het begin van massaal ‘shoppen’.
Berlages plan voor ‘s Gravenhage Architect en stedenbouwkundige Hein Berlage heeft uitbreidingsplannen gemaakt voor verschillende Nederlandse steden: hij tekende plannen voor Groningen, Utrecht en Amsterdam(-Zuid). Zijn meest ingrijpende plan was echter dat voor ’s Gravenhage. Hoewel niet alles werd uitgevoerd bepaalde dit uitbreidingsplan de ruimtelijke ontwikkelrichting van Den Haag tot 1940. Hij wilde ook de…
Eindhoven als verzameling dorpen De Amsterdamse architect Joseph Cuypers en de Eindhovense stadsarchitect Louis Kooken ontwerpen het eerste Algemeen Uitbreidingsplan voor ‘Groot-Eindhoven’. Zoals uit de naam van de kaart blijkt gaat de annexatie van omringende dorpen aan het plan vooraf, en volgt realisatie van het uitbreidingsplan pas na 1920. Het plan krijgt niet onder controle…
Apeldoorn: het grootste dorp van Nederland De Woningwet 1901 bepaalt dat alle gemeenten groter dan tienduizend inwoners een uitbreidingsplan moeten maken. Apeldoorn maakt een globaal plan (1910). Van een ingeslapen koninklijke residentie groeit Apeldoorn daarna uit tot ‘het grootste dorp van Nederland’.
Ook Groningen moet groeien Dit plan voor de stad Groningen van directeur gemeentewerken H.P.J. Schut en zijn ‘adviseur’ Berlage is een echt structuurplan, met alleen infrastructuur en bouwblokken. Het plan fungeert bijna een eeuw later nog steeds als referentiepunt: in 2020 beroepen ontwerpers van het nieuwe Oosterparkkwartier zich erop.
Londen moderniseert In de opkomende wereldhoofdstad Londen wordt een drastische ruimtelijke ingreep in de Londense haven gepland: de bouw van het West India Dock (rechts op de kaart). Met deze havens wordt de modernisering van de Londense haven ingeluid. De ingreep verdubbelt de beschikbare dokruimte in Engeland, waarmee Londen voortaan concurreert met Liverpool.
Londen bidt, leert en drinkt De sociale onderzoeker en magnaat Charles Booth maakt rond 1900 zijn beroemde serie ‘armoedekaarten’ van Londen. Aan het eind van zijn project karteert hij de locaties van kerken, scholen, slijterijen en kroegen, en visualiseert zo hoe deugd en alcohol zich ruimtelijk tot elkaar verhouden. Duidelijk wordt dat armoede géén oorzaak…
‘Potato’ Map van Londen Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog schetsen stedenbouwkundigen John Forshaw en Patrick Abercrombie de gewenste naoorlogse ruimtelijke ontwikkeling van Londen. Wijken vormen samen een verzameling zelfvoorzienende eilanden met elk hun eigen karakter, gescheiden door groenzones en infrastructuur. Daar is door spectaculaire groei van het autoverkeer weinig van terechtgekomen.
Modern Parijs onder de grond Het moderne Parijs van 1900 heeft niet alleen eindeloze straten, maar ook een duizend kilometer lang rioolstelsel. Het unieke Parijse stelsel met zijn gigantische buizen is tegenwoordig een toeristische attractie. Ondanks de Franse neiging tot staatsinterventie en centralisering wordt het Parijse stelsel in vergelijking met andere wereldsteden relatief laat aangelegd.
Premodern Berlijn In vergelijking met andere Europese hoofdsteden is Berlijn begin 19e eeuw een kleine stad, met 175.000 inwoners zelfs kleiner dan Amsterdam. Goed herkenbaar zijn de middeleeuwse kern en de renaissancestad, die zonder veel verband aan elkaar geplakt lijken.
Bouwregelgeving tegen wildgroei in Berlijn Begin 20e eeuw is Berlijn een ‘boomtown’, een rap uitdijende stad. De agglomeratie telt inmiddels bijna drie miljoen inwoners en is daarmee na Londen, New York en Parijs de vierde stad van de wereld. Door chaotische groei reikt de stad al snel tot ver over de historische grenzen. Met sterk…
Moskou: machtscentrum in ontwikkeling Tsaar Peter benoemt Sint-Petersburg in 1712 tot hoofdstad, maar Moskou blijft een belangrijke stad en het symbool van de oosters-continentale oriëntatie. Vanuit het Kremlin (de eerste stadsmuur) ontwikkelt de stad zich als het machtscentrum van het gebied Moskovië, dat vanaf 1721 Rusland heet. In 1856 groeit de stad over zijn derde…
Moskou, Europa’s grootste metropool In 2012, nog vóór de herverkiezing van Poetin als Ruslands president, wordt het internationaal opererende Rotterdamse ontwerpbureau OMA door het Moskouse stadsbestuur uitgenodigd voor een ontwerpwedstrijd tussen tien bedrijven. Het doel: controle over de ruimtelijke ontwikkeling van Groot-Moskou. OMA bepleit een multipolaire uitbouw van Europa’s grootste metropool, en beweegt daarmee weg…
Caïro als premoderne stad Het monumentale Description de l’Egypte is een verzameling rijk geïllustreerde observaties en onderzoekingen van 160 geleerden en ingenieurs tijdens de Napoleontische bezetting van Egypte (1798-1801). Deze paginagrote ets presenteert een fascinerende plattegrond van de stad rond 1800 – Caïro telt dan 300.000 inwoners – en is op het westen georiënteerd.
Caïro als wereldmetropool Groot-Caïro is na Lagos (Nigeria) de grootste metropool in Afrika en het grootste stedelijke gebied in het Midden-Oosten. In 2018 omvat de hoofdstad 22 miljoen inwoners – 70 keer zoveel als rond 1800. Op beide uitsnedes is het gehele gebied rond Caïro te zien: van de internationale luchthaven in het noordoosten tot…
Tokyo net voor de modernisering Deze ‘Fuku geschilderde plattegrond van Tokyo’ dateert van Meiji 3, het 3e jaar van de regeerperiode van keizer Meiji, dat is 1855. Het is een deels aangevulde herdruk uit 1879. De kaart lijkt al verrassend veel op Europese stadsplattegronden: een plat vlak, straten, gebouwen met nummers, nieuwe ontwikkelingen in rood….
Reisatlas naar Amsterdam Deze overzichtskaart toont het Koninkrijk Holland met land- en waterroutes vanuit Amsterdam, dat pas in 1808 formeel hoofdstad wordt. Zeeuws-Vlaanderen en Limburg staan hier nog onder Frans bestuur, de Maas is de noordgrens van het departement Brabant (Heusden, Woudrichem, Geertruidenberg en Willemstad zijn voortaan Brabants), en het departement Drenthe wordt afgesplitst van…
Leiden als vroege toeristische attractie Dit is de oudste opvouwbare plattegrond van Leiden, en is bedoeld voor de reiziger. In het Raadhuis (A) met hoge toren waant men zich in een museum vol schilderijen en wandtapijten. Hoogopgeleide toeristen bezoeken ook graag de Universiteitsbibliotheek met het Anatomisch Theater (V) en het Academiegebouw met de Hortus Botanicus…
Europese migratie naar Land van Vrijheid Deze Duitse kaart demonstreert de emigratie van boeren, handwerkers en joodse vluchtelingen uit Oost-Europa naar Noord-Amerika in het midden van de 19e eeuw. Als de liberale revolutie van 1848-‘49 er niet in slaagt de confederatieve Duitse Bond te transformeren tot een democratisch Duits Rijk, trekken ook ontgoochelde burgers naar…
Schaatssport als werkverschaffing IJswegen zijn slechts enkele weken per jaar bruikbaar. Ze dienen als alternatieve transportroutes voor bedrijven als schepen niet meer kunnen varen door de vorst. Werklozen moeten de routes beschaatsbaar houden. Ook met toeristische schaatsers is rekening gehouden, de aanlegsteigers van de bootdiensten uit Rotterdam, Gorinchem en Culemborg staan aangegeven.
Succesvolle reisgids geplagieerd Vanaf de jaren dertig in de 19e eeuw veroveren internationale uitgevers als Murray en Baedeker de westerse markt met hun ‘gidsen voor snelreizigers’. Baedekers worden zo populair dat Alberto Martinez illegaal hun model kopieert. Zijn omvangrijke Baedeker van de Republiek Argentinië voor toeristen en zakenlui, met foto’s, statistische tabellen en elf kaarten,…
De vergeten massavlucht van Belgen Na de val van Antwerpen in oktober 1914 vluchten Belgische burgers en militairen massaal naar Nederland. Hun aantal loopt op tot ruim 1 miljoen. De militairen komen terecht in interneringskampen. Bij Harderwijk staat een van de grootste kampen, met plek voor 15.000 soldaten. Vele militairen ontsnappen via Engeland alsnog naar…
Racisme als basis voor immigratieselectie In dit ‘populairwetenschappelijke’ boek claimt advocaat, natuurbeschermer en eugeneticus Madison Grant dat Europeanen biologisch en cultureel superieur zijn aan Aziaten en Afrikanen. Binnen Europa zou ook een natuurlijke hiërarchie van rassen bestaan. Grant stelt voor om de immigratie van lagere etniciteiten en nationaliteiten in te perken. Dit programma blijkt succesvol:…
Toeristisch succes met Olympische Spelen Vanaf het begin van de ‘moderne’ Olympische Spelen in 1896 is het evenement voor de organiserende landen een grote toeristische trekpleister. Steeds hoger oplopende kosten weerhouden stadsbesturen er niet van Zomerspelen te organiseren: het is een ideale manier om hun stad op de kaart te zetten. In 1928 verwelkomt Amsterdam…
Handboek voor wanhopige Joodse emigranten Vrijwel gelijktijdig met de Kristallnacht (9/10 november 1938) verschijnt in Berlijn dit Handboek voor de Joodse Emigratie. De gids bevat een alfabetisch overzicht van landen met hun beroepskansen en visaregels. Maar hier zijn dit geen toeristische formaliteiten, het overleven hangt er van af. Welke landen accepteren nog immigranten? Is een…
Geslaagde vlucht door kinderogen De familie Freudenheim weet eind 1938 Berlijn te ontvluchten. Hun elfjarige zoon Fritz documenteert alle locaties van de huizen van zijn Joodse familie sinds 1925, en brengt hun tocht over de Atlantische Oceaan in kaart: Van het oude vaderland naar het nieuwe vaderland! Na zes weken bereiken ze Montevideo, Uruguay.
Niets zo blijvend als tijdelijke migratie In 1951 worden Molukkers uit het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger ‘tijdelijk gerepatrieerd’ naar Nederland, ofschoon vrijwel geen van hen ooit in Nederland is geweest. Velen komen terecht in kamp Westerbork, voor de gelegenheid herdoopt tot kamp Schattenberg. Pas in 1970 is het kamp leeg en wordt het gesloopt. Op dezelfde…
Massaverdrijving van Duitse verliezers Op deze wandkaart van Duitsland staan de grenzen van 1937 en de Bondsrepubliek in het groen. De schoolplaat presenteert de grootste Europese volksverhuizing uit de 20e eeuw. Onder ‘Heimatvertriebenen’ verstaat men de weggezuiverde Duitstalige etnische minderheden uit Midden- en Oost-Europa, en de Duitse staatsburgers die tussen 1945 en 1955 verdreven werden…
Nederland emigratieland, voor even Naast de ‘Christelijke Emigratie Centrale’ en de ‘Katholieke Emigratie-Stichting’ is de ‘Algemene Emigratie Centrale’ een federatie van maatschappelijke organisaties die bemiddelt voor Nederlanders die hun leven elders willen voortzetten. Deze vanuit de overheid gesubsidieerde organisatie helpt bij het vinden van werk overzee, en zet daarnaast herscholings- en taalcursussen op. Tussen 1947…
Vistoerisme redt economie platteland Een van de attracties van de Franse Dordogne is de sportvisserij, die op deze kaart tot in detail in beeld gebracht wordt. Met deze kaart controleren sportvisverenigingen de naleving van ge- en verboden. Er liggen veel dammen (‘barrages’) in de rivieren. Vanwege Europese regelgeving over vismigratie worden die nu weer gesloopt….
Sekstoerisme: bron van uitbuiting Buiten Europa worden vooral Thailand, de Filipijnen, Brazilië en Gambia overspoeld door sekstoeristen. Uit deze Gay-Guide van Bangkok (met reclames en een stadsplattegrond) blijkt dat Thaise jongemannen hun seksuele diensten openlijk verkopen aan mannelijke toeristen uit rijke landen. Zo lang het geen minderjarigen zijn is dat legaal, maar niet minder een…
Ongewenste én dodelijke migratie De gelikte kaart van het Europees grens- en kustwachtagentschap presenteert de stromen illegale migranten die onderweg zijn naar Europa. Dikke rode en paarse pijlen, die groter zijn dan de landen met miljoenen inwoners, suggereren een invasie waartegen we ons moeten verdedigen. Daartegenover staat een woedende kaart met vele duizenden overleden vluchtelingen…
Duitsland bakermat voor het Noordse ras Deze schoolatlas begint met ‘Bildung’ (humanistisch onderwijs) te verdringen door het mythische ‘denken met het bloed’ van de nazi’s. Rechtsboven staan routes die schetsen hoe de stedelijke cultuur vanuit het Midden-Oosten via Griekenland en Rome ‘binnendringt’ in Noord-Europa. De kaart contrasteert met de ‘nieuwe visie’ op de geschiedenis, die…
Gegenauslese – Omvolking Vanaf 1937 worden 70 losse platen in de hogere klassen van de Duitse volksschool gebruikt om de rassenleer te introduceren bij de vakken biologie en erfelijkheid. Deze kaart benadrukt het gevaar van een ‘omvolking’. Armoedige ‘kaftan-Joden’ overspoelen Duitsland terwijl Duitse boeren en vakarbeiders via Hamburg wegtrekken naar elders.
Joodse steden en getto’s Links staan de bevolkingscijfers van ‘Joodse steden’ van Oost-Europa in absolute aantallen, en rechts in procenten. Dit nazistandaardwerk over het Jodendom in Oost-Europa stelt dat in de steden en getto’s de groeiende Joodse bevolking de detailhandel, de vrije beroepen en de kredietinstellingen steeds meer domineert, of er juist toe bijdraagt dat…
Transitkamp Westerbork Voor de oorlog is Westerbork in Drenthe een vluchtelingenkamp voor Joden, daarna wordt het een doorgangskamp. Tussen 1942 en 1945 worden ruim 102.000 Joden, 245 Sinti en tientallen verzetsstrijders hier op transport gezet naar het oosten. Deze plattegrond is van de Duits-Joodse Werner Löwenhardt. Dankzij zulke fraaie grafische ontwerpen voor de kampleiding kan…
Treinen naar vernietigingskampen Vanuit Westerbork vertrekken 93 overvolle treinen naar een onbekend ‘werkkamp’ ergens in het oosten. Ze gaan doorgaans via Assen, Groningen, Nieuweschans, Bremen, Wittenberg naar Berlijn-Spandau. Daarna gaat het transport verder via Breslau naar Czestochowa waarna ze meestal zuidwaarts afbuigen naar Auschwitz.
Uitbreidingsplan Auschwitz I Het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz begint in 1940 als één kamp met 22 gebouwen. Tegen het einde van de oorlog is het een enorm complex met 3 hoofdkampen. Op deze kaart staat het uitbreidingsplan voor Auschwitz I van april 1942 met een appèlplaats voor 30.000 gevangenen. Dit plan is uiteindelijk niet gerealiseerd,…
Plan voor een Joodse wijk Op last van de bezetter publiceert de Nowa Kurier Warzawski op 15 oktober 1940 dit plan. Alle joden buiten dit gebied moeten binnen enkele weken verhuizen naar een getto rondom de oude joodse wijk. Nu begint het geruzie tussen ‘Joden en Polen’ over de grenzen. De nieuwe grenzen van het…
Looproutes naar het getto in Lemberg Deze zeldzame drietalige straatposter, uitgegeven door de Duitse gouverneur op 8 november 1941, dwingt de Joden in Lemberg/Lwów/Lviv zich te vestigen in twee sloppenwijken ten noorden van de spoorlijn. De plek van dit getto is gekozen door de nieuwe Oekraïense burgemeester. De verplichte data en looproutes staan ook aangegeven.
Gettokaartjes in gedenkboeken In Beresteczko in het district Wolhynië van het oude Polen (nu Oekraïne) woonden zo’n 2.500 joden, een derde van de bevolking. In oktober 1941 stichten de Duitsers daar een getto (volg de prikkeldraadlijn). Rond 8 september 1942 worden bijna alle Joden van Beresteczko vermoord.
Mentale kaarten van Shtetls Door het ontbreken van professionele kaarten maken groepjes overlevenden zelf nieuwe plattegronden van hun vernietigde gemeenschappen voor hun gedenkboeken (‘Jizker-bicher’). Deze ‘mentale kaarten’ volgen geen topografische standaarden, ze getuigen veeleer van hun verloren gegane wereld. In Yanova was 80% van haar bevolking van 4000 mensen Joods.
Etnische verdeling Noordwest Rusland Onmisbaar voor de nazi’s tijdens de oorlogsjaren is gedegen kennis van de precieze locatie van pro-Duitse etnische minderheden. Op deze kaart van Litouwen en Polen geven stippen de belangrijkste minderheid binnen het gebied van een dominante groep aan. Grenzen uit 1939 zijn zwart, grenzen uit 1941 rood. Etnische identiteiten zijn echter…
Verbreiding Joden in Noordwest Rusland Hier tonen puntsymbolen, van < 10, 10, 100, 1.000, 10.000 tot de Davidsster voor 100.000 aantallen en verspreiding van de Joden. De kaart is een compilatie van etnische studies van ruim voor juni 1941. Met dergelijke kaarten wordt de identificatie, segregatie, verdrijving en uitroeiing van Joden voorbereid.
Warthegau als ‘blonde utopie’ Deze kaart toont ‘het hart van het Duitse Oosten’. De kantlijn geeft een compacte versie van hun bloed en bodem-ideologie. Deze wandkaart vol boeren, bosarbeiders en ambachtslieden stelt twee grote steden voor, Posen (Poznań) en Litzmannstadt (Łódź). Het probleem van deze ‘blonde utopie’ is dat eind 1939 slechts 325.000 inwoners ‘Duits’…
Weer thuis in het Rijk Volksduitsers zijn mensen die als Duitsers worden beschouwd, hoewel hun families meerdere generaties, of zelfs al eeuwen in andere landen hebben gewoond. Deze kaart uit 1941 toont de geforceerde verhuizing zoals afgesproken in het Hitler-Stalin Pakt. 426.700 Volksduitsers, van de Roemeense Dobroedja-regio tot Estland, moeten nu de geannexeerde delen van…
Getto zonder straatnamen De nazis verduitsen Łódź tot Litzmannstadt. Op deze plattegrond met Duitse straatnamen staan de prikkeldraadgrenzen van het getto niet aangegeven, maar het gebied van dit eerste (en laatste) grote getto is toch makkelijk herkenbaar. Gettostraten worden alleen met cijfers en letters benoemd. Alsof Joodse inwoners met hun aanwezigheid Duitse straatnamen zouden bezoedelen.
Concrete utopie van het Duitse Lebensraum De stedenbouwkundige dienst van Litzmannstadt ontwerpt januari 1943 op een kadastrale kaart met het joodse getto een nieuw Duits stadscentrum met paradestraten en een appèlplein. Hoewel nauwelijks uitgevoerd inspireert deze ‘concrete utopie’ van het Duitse ‘Lebensraum’ de nazi’s tot grote en harde maatregelen tegen de Joodse bewoners.
Lokalisering van het onvoorstelbare Terwijl dit kaartje verschijnt in New York wordt Treblinka II na een opstand ontmanteld. Deze afbeelding gaat terug op een manuscriptkaartje uit Warschau van eind 1942. In het getto noteert Rachel Auerbach het verslag van Jakub Krzepicki die uit dit vernietigingskamp wist te ontsnappen en voegt daarbij eenzelfde plattegrond toe voor…
Joodse partizanen Joodse verzetsmensen in West-Belarus en Wolhynië (Noordwest Oekraïne) maken regelmatig deel uit van de antifascistische partizanen in bossen en moerassen. Bij Lida ontstaat zelfs een ondergronds joods bunkerdorp voor meer dan duizend mannen en vrouwen, kinderen en ouderen, met veldhospitaal, gevangenis, schooltje en rechtbank.
Dachau: kamp en stad na bevrijding Deze kaartjes van het oudste SS-concentratiekamp Dachau en het nabijgelegen massagraf werden in het kamp gemaakt door Marko Zupančič. Hij publiceerde dit kaartje in de ‘eerste en hopelijk laatste nieuwsbrief’ van en voor Sloveense partizanen op 1 juni 1945, een maand nadat dit kamp door het Amerikaanse leger is…
Wolken van westerse onwetendheid Edward Quins atlas presenteert met 21 kaarten alle politieke veranderingen vanaf de schepping in 2348 vóór Christus. Op cruciale momenten van de geschiedenis lichten vanuit een hemels perspectief destijds bekende werelden op te midden van donkere wolken. Door het oog snel over de gravures te laten gaan, met hetzelfde territorium op dezelfde…
Aardse precisie en hemelse verwijzing Door de grote schaal kunnen hier alle percelen afzonderlijk worden getekend en is er geen aparte legenda nodig. De bebouwing is steeds naar haar exacte grondafdruk in oranje weergegeven, behalve de kerken en de synagoge (Israelit. Kerk), waar de dakstructuren bruin gekleurd zijn. Maar bij deze verwijzing naar de hemel…
Kadasterkaart Harderwijk Sinds 1832 registreert het Kadaster het grondbezit: elk perceel wordt opgemeten en gekarteerd. Eigenaren worden hierbij geregistreerd, zodat de overheid belasting kan heffen over grondbezitting en eigendomsgeschillen kunnen worden beslecht.
Reis om de wereld in tachtig dagen Het aloude ganzenbordspel is hier omgezet naar Jules Vernes populaire roman Reis om de wereld in 80 dagen. Voor een weddenschap in zijn Londense Reform Club reist gentleman Phileas Fogg (10) met zijn Franse knecht Passepartout (20) oostwaarts de wereld rond (zie kaartje), waarbij ze diverse tegenslagen moeten…
Schiphol dag en nacht Dit plattegrondje toont de uitbreiding van het vliegveld in 1935: van 79 naar 210 hectare (ten opzichte van 2787 hectare in 2023!). Er staat bovendien een nachtlandingsinstallatie opgesteld en er liggen vier asfaltbetonnen landingsbanen, in plaats van gras. Er wordt voortaan ook ’s avonds en ’s nachts op Schiphol gevlogen en…
Het krimpen van de wereld Deze wereldkaart wordt in 1943 ontworpen door Antonio Petrucelli, illustrator voor tijdschriften, en uitgegeven door het Amerikaanse bedrijf Alcoa Aluminium. De Noordpool staat hier in het midden. Interessant voor het bedrijf is het logistieke voordeel van de kortere route tussen Chicago en Tokyo, die op deze Noordpool-projectie vergeleken wordt…
Een wereld, een oorlog Edes Harrison betoogt met deze kaart dat door de nabijheid van de noordelijke continenten de Verenigde Staten de strategische spil vormen voor handel en veiligheid. De ‘Air Map’ straalt uit dat het moderne vliegverkeer directe luchtverbindingen mogelijk maakt en grenzen tussen oceanen, continenten en landen niet langer relevant zijn. Visueel wordt…
Vliegen op zicht en radiobakens ‘Sectional Aeronautical Charts’ zijn onmisbaar voor piloten die primair op zicht navigeren; de schaal 1:500.000 is bedoeld voor de burgerluchtvaart met snelheden tot maximaal 600 km/u. Naast de kleuren en hoogtelijnen voor het reliëf presenteert de kaart visuele oriëntatiepunten voor navigatie onder zichtvluchtregels. Opvallend zijn de paars-bruine ’track-guides’ van radio…
