Oorlogssucces als reclame Oorlog werkt altijd als een katalysator voor technologische vernieuwingen. Tegen die achtergrond past de Amerikaanse ontwikkeling van een efficiëntere benzine die het vliegbereik vergroot. Deze ‘superbrandstof’ heeft een hoger octaangehalte, dus meer ‘vliegende paardenkrachten’, meer snelheid en laadvermogen en een groter bereik zonder zwaardere motor. B17’s, of ‘flying fortresses’ zoals ze genoemd…

Vrolijke ‘Rollbahn’ naar Moskou In januari 1942 geeft de propaganda-afdeling van de Wehrmacht toestemming voor de publicatie van deze kaart en een begeleidend fotoboek. Het lijkt een filmische, frisse en vrolijke kaart, maar de consequenties van de hier verbeelde oorlog zijn gruwelijk. Tijdens Operatie Barbarossa rukt de Ulmer-divisie op om een inval te doen in…

Tokyo als modern design Zelfs met de slimste ontwerpmethoden om het onder- en bovengrondse spoornetwerk te schematiseren ontstaat in de grootste metropool ter wereld een bijna onoverzichtelijke lijnenbrij. Dit is dan ook een schematische kaart van bijna al het openbare zware railvervoer in Groot-Tokyo: een megametropool van 35 miljoen inwoners met een netwerk van bijna…

Parijs: moderniteit tegen revolutie Op initiatief van Napoleon III, de laatste monarch van Frankrijk, moderniseert Georges-Eugène Hausmann, de prefect van de hoofdstad, de Parijse stadsstructuur en het stratenpatroon. Napoleon III maakt daarvoor zelf de schetsontwerpen. Bij de publicatie van deze kaart (1867) is het werk grotendeels voltooid. De stad wordt gezien als een levend organisme…

Waterlinie hindert uitbreiding Utrecht Voor Utrecht krijgt Hein Berlage de opdracht een uitbreidingsplan te ontwerpen, samen met directeur Publieke Werken L.N. Holsboer. Berlage is inmiddels een gelauwerd stedenbouwer. Utrecht ligt bij de Nieuwe Hollandse Waterlinie, dus houdt het duo rekening met het schootsveld van de forten (zie de grijze cirkels). Stadsuitbreiding plannen zij noodgedwongen naar…

Het eerste streekplan: IJsselmonde In opdracht van particuliere Rotterdamse investeerders ontwikkelt het architectenbureau Grandpré Molière, Verhagen & Kok in 1921 een uitbreidingsplan voor de Zuidoever van Rotterdam. Het eerste ‘streekplan’ van Nederland betrekt het hele eiland IJsselmonde erbij. Er is ruimte nodig voor intensieve industrialisatie en arbeiderswijken, maar ook voor zware infrastructuur én groene en…

Amsterdam als functionele stad Cornelis van Eesteren heeft als stedenbouwkundig ontwerper grote invloed op de stadsontwikkeling in Nederland. Vanaf 1929 is hij directeur van de AmsterdamseDienst Publieke Werken, waar hij met Th. van Lohuizen het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) vormgeeft. Zijn manier van ontwerpen en tekenen wordt sterk beïnvloed door het ‘Congrès International d’Architecture Moderne’, een…

Chinees heropvoedings- en strafkamp Aan de weg naar Ghulja, een stad in de autonome Chinese regio Xinjiang dichtbij de grens met Kazachstan, ligt een van de 381 (!) interneringskampen waar vooral Oeigoerse moslims ‘heropgevoed’ worden. De plattegrond toont in vogelvlucht kamp Mongolkure en is gemaakt voor de installatie ‘Investigating Xinjiang’s Network of Detention Camps’ voor…

Bipolaire Chinese wereldkaart Deze verticale wereldkaart zet Europa neer als aanhangsel van Azië. Noord-Amerika staat op zijn kop en is afgesneden van ZuidAmerika, en Afrika ligt excentrisch. Hier staan het ‘Rijk van het Midden’ en de Indische Oceaan centraal. Daaromheen ligt immers de focus van het ‘Belt and Road Initiative’, het grootste infrastructuurproject ooit, dat…

Coca-Cola verovert de wereld Boris Artzybasheff staat bekend om zijn surrealistische illustraties in populaire Amerikaanse tijdschriften. Deze tekening op het omslag van Time Magazine, waarop Coca-Cola een blije baby-wereldbol zijn fles geeft, hoort bij een artikel over de marketingstrategie waarmee deze ‘company’ de wereld wil veroveren. Coke bottelarijen reisden tijdens de Tweede Wereldoorlog met de…

Istanbul en de Bosporus Deze zeldzame stafkaart is, zoals het colofon in Ottomaans-Turks vermeld, afkomstig uit de Drukkerij van de Verenigde Chefs van Staven. Pas laat in de 19e eeuw neemt het Ottomaanse leger kaarttechnieken van Frankrijk en Duitsland over, inclusief de standaardschaal 1:50.000 (1cm op de kaart is 500m op de grond), maar wel…

Leopolds schrikbewind in Congo De Conferentie van Berlijn bestemt in 1885 Kongo-Vrijstaat (een gebied van 76 keer de grootte van België!) tot persoonlijk bezit van koning Leopold II. De kaart verdeelt met kleuren het land in diverse concessiegebieden. Particuliere ondernemingen ontginnen hier grondstoffen, vooral rubber voor de transportindustrie, en trekken zich daarbij niets aan van…

Van wilden naar verlichten Deze morele en politieke kaart wordt vana 1821 vaak herdrukt, ook in de School Atlas van Woodbridge en de niet genoemdecoauteur Emma Willard. De atlas verbeeldt geografisch voor schoolkinderen en het grote publiek Westerse superioriteit door een moderne benadering van het beschavingsproces. De ontwikkeling van wilden, via barbaren, halfbeschaafden en beschaafden…

Kaart van de hel bij Passendale In oktober 1917 worden nieuwe aanvallen richting Passendale voorbereid als Canadese, Australische en Nieuw-Zeelandse troepen het Britse leger versterken. Spervuur vanuit de artillerielinie moet, over de eigen infanterie heen, obstakels en vijandelijke soldaten uitschakelen. De infanterie hoeft dan slechts verwoeste grond te bezetten. Zo’n aanval moet over de hele…

Etnografische kaart van de Balkan Etnografische kaarten van de Balkan kennen grote verschillen, afhankelijk van de maker en het land van herkomst. De keuze van de relevante taaldata (moedertaal, schooltaal, kerktaal, markttaal of officiële taal) hangt af van de gebiedsaanspraken die daarmee gelegitimeerd kunnen worden. Vooral rond Ottomaans Macedonië botsen zulke ideologische visies. De kaart…

Taalkaart van Duitsland In 1834 stelt Karl Bernhardi, bibliothecaris te Kassel, aan landelijke historische verenigingen voor een taalkaart van de Duitse natie te maken. In het romantischnationalisme bepaalt de geschiedenis van een volk in hoge mate de ontwikkeling van hun nationaal bewustzijn, en een culturele eenheid is vooral af te lezen aan de gemeenschappelijke taal….

Schoolwandkaart van Nederland Eind 19e eeuw maakt de ontwikkeling van de lithografie het mogelijk om gekleurde vlakken te drukken. Op deze schoolkaart van hoofdonderwijzer C.A.C. Kruyder uit Zwolle is de zee groen en het land zwart. De donkere, onheilspellende uitstraling van deze wandkaart wordt enigszins verlicht door provinciegrenzen wit te stippelen, de rivieren en meren…

Hoogheemraadschap van Schieland Met deze art-deco kleurenlitho in vier bladen viert dit Hoogheemraadschap haar 650-jarig jubileum. Het omslaggebied en de oppervlaktematen van de polders staan op de kaart, evenals de molens en gemalen. Let op de grappige fake-familiewapens links.

Verschuivende katoenimporten Charles J. Minard is de grondlegger van de infograph, een informatieve visuele representatie van ruimtelijke en statistische data op een geografische ondergrond. Op deze drie infographics met de katoenimporten in de jaren 1858, 1864 en 1865 toont Minard de crisis op de Europese textielmarkt door toedoen van de Amerikaanse burgeroorlog. Elke millimeter breedte…

Map of the Cotton Kingdom De Amerikaanse landschapsarchitect Frederick Law Olmsted (die ook het Central Park in New York ontwierp) bereist vanaf 1852 als journalist het zuiden van de Verenigde Staten. Aan het begin van de burgeroorlog bundelt hij zijn verslagen voor het Britse publiek in The Cotton Kingdom. Hij beschrijft het systeem van slavenplantages:…

Manchester katoenhoofdstad Deze plattegrond van Manchester uit 1829 is verdeeld in cirkels, die weer onderverdeeld zijn in kleinere secties. Het centrum wordt gevormd door de Beurs voor Textielhandel, ook al staat deze niet in het midden. Met alfabetisch gerangschikte sectoren en een aparte namenlijst zijn straten snel te vinden op deze moderne en functionele plattegrond….

Schrijven mensen nog steeds liefdesbrieven? Of zijn deze inmiddels vervangen door kaartjes en appjes? En hoe ziet de liefdesbrief van de toekomst er uit?

Kleurenlitho Britse eilanden Geologie en paleontologie worden belangrijk bij het lokaliseren van ontginbare grondstoffen. Deze kleurenlitho van de Britse eilanden geeft een overzicht van de aardkundige kennis van het gebied, de vorming van gesteenten en sedimenten in de aardkorst, en van fossiele resten van organismen onder het aardoppervlak.

Kolenvelden van Noordwest Engeland Deze kaart met de velden van het Hartlepool kolendistrict in Noordwest Engeland geeft informatie over alle grondeigenaren, de te betalen percentages over de opbrengst van de mineralen, en het moderne netwerk van mijnen, spoorwegen en arbeidersdorpen.

Kanalenkaart Op deze kaart met 28 kanalen in Noordwest Engeland is elk kanaal apart gekleurd, met vermelding van de maximale lengte en breedte voor boten. Per kanaaldeel worden in ‘feet and inches’ ook de waterstanden boven zeeniveau bij eb aangeven.

Plattegrond Liverpool Deze kaart van Liverpool is bedoeld om ‘nuttige kennis’ te bevorderen. Deze stad met haar havendokken wordt rijk van haar hoofdrol in de Britse slavenhandel en daarna van de invoer van ruwe katoen van de slavenplantages in het zuiden van de Verenigde Staten.

Savannah Rivier, Georgia Deze moderne kustkaart toont de Savannah-rivier in Georgia, vanaf de monding tot de gelijknamige stad. Ieder navigatiebaken en elke boei staat ingetekend en de dieptes van de rivierbedding wordt aangegeven in vadems. Savannah is belangrijk als havenstad voor de katoenplantages in haar achterland tot de blokkade van de rivier tijdens de Amerikaanse…

Exponentieel groeiend Brits spoorwegnet Charles Cheffins’ kaart toont een natie in volle vaart door bestaande spoorlijnen in zwart te tonen, de lijnen in aanbouw in rood aan te geven en geprojecteerde lijnen blauw te maken.

Eerste Wereldtentoonstelling in Londen Het internationale karakter van de eerste ‘World Fair,’ met zijn spectaculaire shows van de toonaangevende Britse industrie, blijkt uit James Wylds speciale plattegrond van Londen: de titels en legenda staan ook in het Frans en het Duits.

Scheepvaartroutes en Brits Imperium Deze wereldkaart in mercatorprojectie presenteert het Britse imperium (in rood) op het hoogtepunt van haar macht. Koude golfstromen zijn blauw, warme stromen zijn roze. De kaart toont de talrijke routes van stoomschepen tussen de grotere havens. De drie inzetten noemen de rederijen die regelmatige lijndiensten exploiteren.

Nederlandse handelsatlas De Haagse hoofdonderwijzer J.J. ten Have ontwerpt de eerste Nederlandse handelsatlas. Hierin visualiseert hij reeksen economische gegevens in simpele kaarten. Op dit kaartje zien we hoe tijdens de 19e eeuw de industriële revolutie vaste voet aan de grond krijgt van Wallonië en het Ruhrgebied tot Plojesti en de Donbas (het Donetsbekken). Ten Have…

Prestigieus Noord-Hollands kanaal Deze drietalige overzichtskaart van het Noord-Hollands kanaal viert de ingebruikneming van dit prestigieuze project. Willem I, de ‘kanalenkoning’, gafheeft opdracht gegeven tot het graven van dit 80 km lange kanaal van 37 meter breed en 5,68 meter diep. Paarden trekken nu binnen een etmaal houten zeeschepen van Den Helder naar Amsterdam.

Militair-topografische kaart In 1854 is de Peel nog 75 km lang en ± 15 km breed; een landschap met heidevelden, zandduinen, veel vloeibare grond en moeras (hoogveen), en ondiepe plassen. Men begint dit ‘onland productief te maken door het graven van vaarten voor de afwatering en het transport van zwarte turf. In 1921 sticht de…

Spoorwegkaart van Nederland Deze spoorwegkaart van een sigarenfabriek in Kampen toont het netwerk van spoor- en tramwegen van Nederland in 1912. Concurerende maatschappijen verzorgen de exploitatie. In 1909 voert de overheid één nationale tijd in, zodat verwarrende dienstregelingen met plaatselijke tijden verdwijnen.

Wielrijders en automobilisten rond Den Haag Na oprichting van de Provinciale Waterstaat in 1875 gaat de provincie Zuid-Holland zich weer bemoeien met vaarwegen, spoor- en tramlijnen, en grint- en zandwegen, die ook op deze kaart onderscheiden worden. Het afschaffen van tollen op de wegen stimuleert het verkeer.

Elektrificatie in Zuid-Holland  Deze provinciekaart toont de geëlectrificeerde en de niet geëlectrificeerde gemeenten plus de gemeenten waar nog onderhandeld wordt over aansluiting. In 1924 begint de Leidse Lichtfabriek ook met de levering van goedkope stroom voor huisverwarming.

Ruilverkaveling in Staphorst Vanaf 1924 is ruilverkaveling mogelijk met instemming van de meerderheid van de belanghebbenden. In Staphorst, waar boerengronden van twintig meter breed soms wel een lengte van vijf kilometer hebben, brengt deze herindeling het aantal kadastrale percelen terug van 13.000 naar 1900.

Nationaal Park Veluwezoom De ‘Veluwezoom’ wordt in 1930 het eerste nationale park van Nederland. Natuurmonumenten wil niet alleen bedreigde gebieden beschermen maar ook de bezoekers de natuur beter doen kennen en liefhebben. In 1939 zijn er verspreid over heel Nederland al negentig staatsnatuurmonumenten.

Belgique en Nederlanden Eeuwenlang vormen ‘de Nederlanden’ en ‘de Lage Landen’ Germaanse synoniemen voor het romaanse ‘Belgica’ of ‘Belgique’ en ‘Pays-Bas’. Op deze kaart uit 1837, die identiek is aan de versie uit 1827, is dat nog steeds zo. Alleen een inzetkaartje linksboven verwerkt de Belgische opstand (1830) en vervangt ‘Pays-Bas’ door ‘Belgique’ en ‘Hollande’.

Wandkaart van het Koningrijk Midden 19e eeuw doet de wandkaart zijn intrede in het klaslokaal. De handgekleurde kaart toont de elf provincies, met de provinciale en arrondissementshoofdsteden, de kleinere steden, dorpen en gehuchten, en de land- water- en spoorwegen. Ook zien we de Nederlandse koloniën en het Groothertogdom Luxemburg dat tot 1890 een personele unie…

Koninkrijk Pruissen Binnen lichtblauwe grenzen toont de overzichtskaart van de Atlas des Königreichs Preussen het Pruisische rijk na het Congres van Wenen (1815), dat Pruissen grote gebieden van met name het westen van ‘Duitsland’ heeft. Om verwarring te voorkomen ziet u hier ook een vergelijkbaar kaartbeeld van de periode 1815-1861 uit de Preussen-Atlas, die met…

Geallieerde en Duitse loopgraven Deze geheime kaart (1:20.000) van september 1918 toont zowel de Duitse (blauw) als de geallieerde (rood) loopgraven in overdruk, en mag dus niet aan het front zelf worden gebruikt. Als Duitsland na de Russische revolutie vijftig oostfront-divisies vrijmaakt en die snel naar het westfront verplaatst, weet generaal Ludendorff met een lenteoffensief…

Koninkrijk Beieren Deze moderne statistische kaart accentueert de districten met hun bestuurlijke en militaire hoofdplaatsen, maar geeft de hoofdstad München de meeste instantiesymbolen. Deze praktische kaart bevordert daarmee de ruimtelijke identificatie van de Beierse bevolking met het nieuwe koninkrijk, met haar moderne bestuurlijke indeling en functieverdeling.

Duits-Franse taalgrens in de Elzas Deze kaart maakt onderscheid tussen regio’s waar Duits of Frans als moedertaal wordt gesproken en signaleert gemengde tussengebieden. De annexatie van de Elzas door Bismarck en de Duitse staten wordt hier gelegitimeerd op basis van ‘taalkundige mensenrechten’.

Kantoorkaart van het Duitse Rijk Deze wandkaart, die als zestien gratis bijlagen bij Henzes Illustriertem Anzeiger verschijnt, presenteert het Duitse Keizerrijk zoals het in januari 1871 in de spiegelzaal van Versailles werd gesticht. De kaart bedient echter ook liberale kringen door zich te focussen op industrie en handel.

Vreemde volksstammen in het Duitse Rijk De geograaf en cartograaf Paul Langhans is gangmaker voor een etnocentrische geopolitiek. Dat blijkt ook uit deze kaart die primair de overwegende taal onderscheidt en secundair de religie markeert in protestant (helder) en katholiek (grijzig). Niet-Duitstalige meerderheden, hier ‘vreemde volksstammen’ genoemd, moeten maar assimileren.

Plattegrond van Sarajevo Met de Eerste Wereldoorlog komt einde aan een stabiele periode in Europa. Op deze plattegrond van Sarajevo markeert de rode X de plek waar de Bosnische Serviër Gavrilo Princip op 28 juni 1914 een aanslag pleegt op aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw Sophie. Een maand later valt Oostenrijk-Hongarije ter vergelding Servië…

België in 1914 Deze militaire overzichtskaart, met enkele aantekeningen over oprukkende Duitse troepen, benadrukt het militaire belang van de forten rond Antwerpen, Namen en Luik. België wordt verslagen op de Westhoek bij de rivier de IJzer na.

Vastlopen van bewegingsoorlog Deze postkaarten gaan over het verlengen van het front en het vastlopen van de Duitse bewegingsoorlog in Noord-Frankrijk in 1914. Keizer Wilhelm en de Franse opperbevelhebber Joffre verbeelden de verschillende veldslagen door middel van een vuistgevecht.

Duitse propagandakaart 1914 Deze complexe Duitse propagandakaart van eind 1914 geeft vermakelijke typeringen van het begin van de Eerste Wereldoorlog in Europa.  Maar het lachen om dergelijke cartoonkaarten zal veel mensen spoedig vergaan.

Südtirol of Alto Adige Deze etnisch-linguïstische kaart legitimeert de Italiaanse aanspraken op het gebied tussen hun bestaande (rode) grens en de ‘natuurlijke’ (bruine) grens die over de waterscheiding loopt. Daar zou de meerderheid van de bevolking Italiaans spreken (roze). De ‘Tiroler Volksbund’ wil volgens dit propagandakaartje ook ‘de Zeven Gemeenten’ met haar Hoogduitse taal (het…

Zo staat de oorlog ervoor De pamfletkaarten ‘Zo staat de oorlog ervoor’ worden elke twee weken uitgegeven in opdracht van het Duitse leger. De voorkant van dit exemplaar van eind juli 1915 meldt bovenaan recente gevechten aan het westfront en aan het oostfront. Het verloop van de fronten is met datumlijnen te volgen.

Opblazen heuveltoppen onder Ieper Op deze overzichtskaart (1:40.000) is Ieper prominent in beeld; het dorp Passendale/Passchendaele ligt ten noordoosten van de frontstad. Het Britse leger begint met een succesvolle aanval op de heuvelrug ten zuiden van Ieper, van waaruit Duitse artillerie de omgeving domineert. Engelse mijnwerkers graven hier diepe tunnels en op 7 juni 1917…

Kaart van de verwachte tegenaanval Britse officieren verkennen hier waar, wanneer en met welke eenheden de vijand terug zou kunnen slaan. Op deze kaart (1:20.000) van zo’n potentieel Duits tegenoffensief op 1 oktober 1917 worden loopgraven en versterkte posten in rood aangegeven. Passendale staat bovenaan in het midden.

Zelfbeschikkingsrecht der volkeren In Londen verschijnt deze propagandakaart als reactie op het plan van de Amerikaanse president Wilson. Die drukt in Versailles namelijk een herschikking van de kaart van Europa door op basis van het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren binnen de tirannieke grootmachten van Midden-Europa en het Midden-Oosten.

Aanspraken van Groot-België Het ‘Comité de Politique Nationale’ wil met haar Groot-België de gebiedjes inlijven van de Zuidelijke Nederlanden die twee eeuwen daarvoor naar Pruisen waren gegaan. Daarnaast moeten Luxemburg, Nederlands-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen ‘terug’ naar België. Het Verdrag van Versailles honoreert van al die aanspraken alleen Eupen-Malmedy.

Hongarije valt uiteen Deze beweegbare prentbriefkaart ‘Het duizend jaar oude Hongarije’ treurt om het uiteenvallen van de veelvolkerenstaat Oostenrijk-Hongarije na de Eerste Wereldoorlog. Dit trauma spookt nog steeds in het collectieve geheugen, want de kaart wordt in Hongarije  nog steeds herdrukt.

Etnografische kaart van Groot-Hongarije Deze etnografische kaart van Groot-Hongarije is ontworpen door Károly Kogutowicz, hoogleraar geografie in Budapest. Het criterium voor de indeling is de taal die men het beste spreekt. Zij toont niet alleen waar welke taal overwegend wordt gesproken, maar ook de bevolkingsdichtheid (hoe intenser de kleur, des te groter de dichtheid). Toch…

Paardentram van Amsterdam Tegelijk met de ingebruikneming van de spoorlijn Amsterdam-Haarlem in 1839 krijgt een particulier bedrijf een gemeentelijke concessie voor de exploitatie van een ‘omnibus’, een paardenbus in de gemeente Amsterdam. Het is het begin van moderne stadslogistiek, maar pas de comfortabeler paardentram op rails brengt 30 jaar later het openbaar vervoer onder controle.

Cholera in Amsterdam In Nederland woedt in 1866-67 de laatste grote cholera-epidemie. De ziekte grijpt in Amsterdam gemakkelijk om zich heen. Kaarten spelen een doorslaggevende rol bij de ontdekking van verspreiding van de ziekte. Dit markeert het begin van de ruimtelijke epidemiologie. In het Londen van 1854 ontdekt wetenschapper dr. John Snow met behulp van…

Spectaculaire groei van Amsterdam  Vanaf midden 19e eeuw groeit Amsterdam spectaculair. Op deze kadastrale oppervlaktekaart, ooit in bezit van burgemeester d’Ailly (1946-‘56), dijt de stad uit tot buiten de singelgracht, komen er havens bij, en wordt ruimte gemaakt voor een veemarkt, een slachthuis, begraafplaatsen en parken.

Amsterdam en verzetshaard de Jordaan Vroeg in de 17e eeuw komt de Jordaan door stadsuitbreiding binnen Amsterdam te liggen. Dit rapport uit 1920 inventariseert de (slechte) woningkwaliteit, de bewoningsdichtheid en de (wijdverspreide) afwezigheid van waterleiding en wc’s. Het rapport straalt uit dat de ‘saneringsopgave’ enorm is en dat de wijk tegen de vlakte moet. Toch…

Tuinstad in Amsterdam De Rotterdamse stadsarchitect Willem Witteveen ontwikkelt een ‘schoone orde’ voor de uitbouw van Amsterdam in westelijke richting, en publiceert dat in Volkshuisvesting en Stedebouw, hét vaktijdschrift van het interbellum. Deze heldere art-décokaart toont een plan voor een toentertijd enorm uitleggebied. Het is niet uitgevoerd.

’s Gravenhage begint aan modernisering De bestuurlijke hoofdstad van Nederland heeft in 1858 al twee keer zoveel inwoners als een eeuw daarvoor, maar van moderne stadsontwikkeling is op deze kadastrale plattegrond van Den Haag nog weinig te zien. Bijzonder is dat van de kerken het dak is ingetekend.

‘s Gravenhage als vroege winkelstad De toeristische plattegrond presenteert netjes alle officiële gebouwen, maar belangrijker is de caleidoscoop van bedrijfsgevels in de kaartrand: de afgebeelde bedrijven hebben waarschijnlijk meebetaald aan de productie van deze merkwaardige en vroege reclamekaart. Etalages kijken is een nieuw fenomeen, het begin van massaal ‘shoppen’.

Berlages plan voor ‘s Gravenhage Architect en stedenbouwkundige Hein Berlage heeft uitbreidingsplannen gemaakt voor verschillende Nederlandse steden: hij tekende plannen voor Groningen, Utrecht en Amsterdam(-Zuid). Zijn meest ingrijpende plan was echter dat voor ’s Gravenhage. Hoewel niet alles werd uitgevoerd bepaalde dit uitbreidingsplan de ruimtelijke ontwikkelrichting van Den Haag tot 1940. Hij wilde ook de…

Eindhoven als verzameling dorpen De Amsterdamse architect Joseph Cuypers en de Eindhovense stadsarchitect Louis Kooken ontwerpen het eerste Algemeen Uitbreidingsplan voor ‘Groot-Eindhoven’. Zoals uit de naam van de kaart blijkt gaat de annexatie van omringende dorpen aan het plan vooraf, en volgt realisatie van het uitbreidingsplan pas na 1920. Het plan krijgt niet onder controle…

Apeldoorn: het grootste dorp van Nederland De Woningwet 1901 bepaalt dat alle gemeenten groter dan tienduizend inwoners een uitbreidingsplan moeten maken. Apeldoorn maakt een globaal plan (1910). Van een ingeslapen koninklijke residentie groeit Apeldoorn daarna uit tot ‘het grootste dorp van Nederland’.

Ook Groningen moet groeien Dit plan voor de stad Groningen van directeur gemeentewerken H.P.J. Schut en zijn ‘adviseur’ Berlage is een echt structuurplan, met alleen infrastructuur en bouwblokken. Het plan fungeert bijna een eeuw later nog steeds als referentiepunt: in 2020 beroepen ontwerpers van het nieuwe Oosterparkkwartier zich erop.  

Londen moderniseert In de opkomende wereldhoofdstad Londen wordt een drastische ruimtelijke ingreep in de Londense haven gepland: de bouw van het West India Dock (rechts op de kaart). Met deze havens wordt de modernisering van de Londense haven ingeluid. De ingreep verdubbelt de beschikbare dokruimte in Engeland, waarmee Londen voortaan concurreert met Liverpool.

Londen bidt, leert en drinkt De sociale onderzoeker en magnaat Charles Booth maakt rond 1900 zijn beroemde serie ‘armoedekaarten’ van Londen. Aan het eind van zijn project karteert hij de locaties van kerken, scholen, slijterijen en kroegen, en visualiseert zo hoe deugd en alcohol zich ruimtelijk tot elkaar verhouden. Duidelijk wordt dat armoede géén oorzaak…

‘Potato’ Map van Londen Nog tijdens de Tweede Wereldoorlog schetsen stedenbouwkundigen John Forshaw en Patrick Abercrombie de gewenste naoorlogse ruimtelijke ontwikkeling van Londen. Wijken vormen samen een verzameling zelfvoorzienende eilanden met elk hun eigen karakter, gescheiden door groenzones en infrastructuur. Daar is door spectaculaire groei van het autoverkeer weinig van terechtgekomen.

Modern Parijs onder de grond Het moderne Parijs van 1900 heeft niet alleen eindeloze straten, maar ook een duizend kilometer lang rioolstelsel. Het unieke Parijse stelsel met zijn gigantische buizen is tegenwoordig een toeristische attractie. Ondanks de Franse neiging tot staatsinterventie en centralisering wordt het Parijse stelsel in vergelijking met andere wereldsteden relatief laat aangelegd.

Premodern Berlijn In vergelijking met andere Europese hoofdsteden is Berlijn begin 19e eeuw een kleine stad, met 175.000 inwoners zelfs kleiner dan Amsterdam. Goed herkenbaar zijn de middeleeuwse kern en de renaissancestad, die zonder veel verband aan elkaar geplakt lijken.

Bouwregelgeving tegen wildgroei in Berlijn Begin 20e eeuw is Berlijn een ‘boomtown’, een rap uitdijende stad. De agglomeratie telt inmiddels bijna drie miljoen inwoners en is daarmee na Londen, New York en Parijs de vierde stad van de wereld. Door chaotische groei reikt de stad al snel tot ver over de historische grenzen. Met sterk…

Moskou: machtscentrum in ontwikkeling Tsaar Peter benoemt Sint-Petersburg in 1712 tot hoofdstad, maar Moskou blijft een belangrijke stad en het symbool van de oosters-continentale oriëntatie. Vanuit het Kremlin (de eerste stadsmuur) ontwikkelt de stad zich als het machtscentrum van het gebied Moskovië, dat vanaf 1721 Rusland heet. In 1856 groeit de stad over zijn derde…

Moskou, Europa’s grootste metropool In 2012, nog vóór de herverkiezing van Poetin als Ruslands president, wordt het internationaal opererende Rotterdamse ontwerpbureau OMA door het Moskouse stadsbestuur uitgenodigd voor een ontwerpwedstrijd tussen tien bedrijven. Het doel: controle over de ruimtelijke ontwikkeling van Groot-Moskou. OMA bepleit een multipolaire uitbouw van Europa’s grootste metropool, en beweegt daarmee weg…

Caïro als premoderne stad Het monumentale Description de l’Egypte  is een verzameling rijk geïllustreerde observaties en onderzoekingen van 160 geleerden en ingenieurs tijdens de Napoleontische bezetting van Egypte (1798-1801). Deze paginagrote ets presenteert een fascinerende plattegrond van de stad rond 1800 – Caïro telt dan 300.000 inwoners – en is op het westen georiënteerd.

Caïro als wereldmetropool Groot-Caïro is na Lagos (Nigeria) de grootste metropool in Afrika en het grootste stedelijke gebied in het Midden-Oosten. In 2018 omvat de hoofdstad 22 miljoen inwoners – 70 keer zoveel als rond 1800. Op beide uitsnedes is het gehele gebied rond Caïro te zien: van de internationale luchthaven in het noordoosten tot…

Tokyo net voor de modernisering Deze ‘Fuku geschilderde plattegrond van Tokyo’ dateert van Meiji 3, het 3e jaar van de regeerperiode van keizer Meiji, dat is 1855. Het is een deels aangevulde herdruk uit 1879. De kaart lijkt al verrassend veel op Europese stadsplattegronden: een plat vlak, straten, gebouwen met nummers, nieuwe ontwikkelingen in rood….

Reisatlas naar Amsterdam Deze overzichtskaart toont het Koninkrijk Holland met land- en waterroutes vanuit Amsterdam, dat pas in 1808 formeel hoofdstad wordt. Zeeuws-Vlaanderen en Limburg staan hier nog onder Frans bestuur, de Maas is de noordgrens van het departement Brabant (Heusden, Woudrichem, Geertruidenberg en Willemstad zijn voortaan Brabants), en het departement Drenthe wordt afgesplitst van…

Leiden als vroege toeristische attractie Dit is de oudste opvouwbare plattegrond van Leiden, en is bedoeld voor de reiziger. In het Raadhuis (A) met hoge toren waant men zich in een museum vol schilderijen en wandtapijten. Hoogopgeleide toeristen bezoeken ook graag de Universiteitsbibliotheek met het Anatomisch Theater (V) en het Academiegebouw met de Hortus Botanicus…

Europese migratie naar Land van Vrijheid Deze Duitse kaart demonstreert de emigratie van boeren, handwerkers en joodse vluchtelingen uit Oost-Europa naar Noord-Amerika in het midden van de 19e eeuw. Als de liberale revolutie van 1848-‘49 er niet in slaagt de confederatieve Duitse Bond te transformeren tot een democratisch Duits Rijk, trekken ook ontgoochelde burgers naar…

Schaatssport als werkverschaffing IJswegen zijn slechts enkele weken per jaar bruikbaar. Ze dienen als alternatieve transportroutes voor bedrijven als schepen niet meer kunnen varen door de vorst. Werklozen moeten de routes beschaatsbaar houden. Ook met toeristische schaatsers is rekening gehouden, de aanlegsteigers van de bootdiensten uit Rotterdam, Gorinchem en Culemborg staan aangegeven.

Succesvolle reisgids geplagieerd Vanaf de jaren dertig in de 19e eeuw veroveren internationale uitgevers als Murray en Baedeker de westerse markt met hun ‘gidsen voor snelreizigers’. Baedekers worden zo populair dat Alberto Martinez illegaal hun model kopieert. Zijn omvangrijke Baedeker van de Republiek Argentinië voor toeristen en zakenlui, met foto’s, statistische tabellen en elf kaarten,…

De vergeten massavlucht van Belgen Na de val van Antwerpen in oktober 1914 vluchten Belgische burgers en militairen massaal naar Nederland. Hun aantal loopt op tot ruim 1 miljoen. De militairen komen terecht in interneringskampen. Bij Harderwijk staat een van de grootste kampen, met plek voor 15.000 soldaten. Vele militairen ontsnappen via Engeland alsnog naar…

Racisme als basis voor immigratieselectie In dit ‘populairwetenschappelijke’ boek claimt advocaat, natuurbeschermer en eugeneticus Madison Grant dat Europeanen biologisch en cultureel superieur zijn aan Aziaten en Afrikanen. Binnen Europa zou ook een natuurlijke hiërarchie van rassen bestaan. Grant stelt voor om de immigratie van lagere etniciteiten en nationaliteiten in te perken. Dit programma blijkt succesvol:…

Toeristisch succes met Olympische Spelen Vanaf het begin van de ‘moderne’ Olympische Spelen in 1896 is het evenement voor de organiserende landen een grote toeristische trekpleister. Steeds hoger oplopende kosten weerhouden stadsbesturen er niet van Zomerspelen te organiseren: het is een ideale manier om hun stad op de kaart te zetten. In 1928 verwelkomt Amsterdam…

Handboek voor wanhopige Joodse emigranten Vrijwel gelijktijdig met de Kristallnacht (9/10 november 1938) verschijnt in Berlijn dit Handboek voor de Joodse Emigratie. De gids bevat een alfabetisch overzicht van landen met hun beroepskansen en visaregels. Maar hier zijn dit geen toeristische formaliteiten, het overleven hangt er van af. Welke landen accepteren nog immigranten? Is een…

Geslaagde vlucht door kinderogen De familie Freudenheim weet eind 1938 Berlijn te ontvluchten. Hun elfjarige zoon Fritz documenteert alle locaties van de huizen van zijn Joodse familie sinds 1925, en brengt hun tocht over de Atlantische Oceaan in kaart: Van het oude vaderland naar het nieuwe vaderland! Na zes weken bereiken ze Montevideo, Uruguay.  

Niets zo blijvend als tijdelijke migratie In 1951 worden Molukkers uit het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger ‘tijdelijk gerepatrieerd’ naar Nederland, ofschoon vrijwel geen van hen ooit in Nederland is geweest. Velen komen terecht in kamp Westerbork, voor de gelegenheid herdoopt tot kamp Schattenberg. Pas in 1970 is het kamp leeg en wordt het gesloopt. Op dezelfde…

Massaverdrijving van Duitse verliezers Op deze wandkaart van Duitsland staan de grenzen van 1937 en de Bondsrepubliek in het groen. De schoolplaat presenteert de grootste Europese volksverhuizing uit de 20e eeuw. Onder ‘Heimatvertriebenen’ verstaat men de weggezuiverde Duitstalige etnische minderheden uit Midden- en Oost-Europa, en de Duitse staatsburgers die tussen 1945 en 1955 verdreven werden…

Nederland emigratieland, voor even Naast de ‘Christelijke Emigratie Centrale’ en de ‘Katholieke Emigratie-Stichting’ is de ‘Algemene Emigratie Centrale’ een federatie van maatschappelijke organisaties die bemiddelt voor Nederlanders die hun leven elders willen voortzetten. Deze vanuit de overheid gesubsidieerde organisatie helpt bij het vinden van werk overzee, en zet daarnaast herscholings- en taalcursussen op. Tussen 1947…

Vistoerisme redt economie platteland Een van de attracties van de Franse Dordogne is de sportvisserij, die op deze kaart tot in detail in beeld gebracht wordt. Met deze kaart controleren sportvisverenigingen de naleving van ge- en verboden. Er liggen veel dammen (‘barrages’) in de rivieren. Vanwege Europese regelgeving over vismigratie worden die nu weer gesloopt….